💢 طرح جامع و چند نکته درباره رودخانه قم و صفی‌آباد

در شماره اخیر مجله عمران‌نامه (پاییز و زمستان ۴۰۲) با اقتباس از حقوق اروپایی به عنوان یکی از باشندگان و دغدغه‌مندان شهر قم نوشته‌ای ناشی از تجربه زیستی و مطالعات با عنوان “طرح جامع قم و چند نکته” از نگارنده در ۲۷ پاره چاپ شد. پاره پانزده آن به رودخانه قم و پاره شانزده به رودخانه صفی‌آباد اختصاص دارد. با توجه به سیلاب‌های اخیر مجدد در کانال قم‌پژوهی منتشر می‌شود. اگر درست است بدان توجه و عمل شود. نسخه کاغذی به صاحبان دخالت ارائه شده است.

“پاره ۱۵
باید توجه کنیم که رودخانه قم عنصر اصلی تشکیل دهنده شهر بوده است. بالغ بر سه دهه است که رودخانه نقش اصلی خود را از دست داده است. باید گفت به علت زدن سدهای متعدد در بالا دست و برداشت بی‌رویه آب از رودخانه و تغییرات اقلیمی ناشی از گرمایی زمین که آن نیز به‌خصوص حاصل دخالت ناروای ما ایرانیان در طبیعت است. آورده آبی رود به پایین دست یعنی قم در تمام فصول به عدد صفر نزدیک شده و بستر رود در بیشتر روزها خشک است. از همین رو بستر را به بلوار تردد خودروها تبدیل کرده‌اند.
با این وصف این پرسش‌ها و در پی نظرات مطرح می‌شود:
۱. آیا بلوارسازی در بستر در طرح‌های جامع پیشین پیش‌بینی شده بوده است. اگر پیش‌بینی شده، نشان می‌دهد که طراحان و نویسندگان طرح صلاحیت لازم را برای این کار نداشته‌اند؛ چون رودخانه جای عبور آب است و نه ماشین. و اگر پیش‌بینی نشده بوده است که به نظر این‌گونه باید باشد، چرا بر خلاف طرح جامع، مبادرت به بلوارسازی در بستر شده است؟
۲. در طرح جامع جدید در خصوص رودخانه چه طرحی وجود دارد؟
۳. آیا بلوارسازی در کف نوعی اعراض عملی از حقابه طبیعی و تاریخی و حقوقی قم نیست؟
در خصوص رود نگارنده پیشنهاد دارد در قسمت‌های رو به رشد بستر آزاد باشد و اراضی مجاور در غرب و شرق رود به فضای سبز و بلوار تردد اختصاص یابد.
این پیشنهاد این مزیت‌ها را در پی دارد:
الف. در میانه شهر نواری از فضای سبز داریم که به جز جنبه زیباشناسانه، موجب تلطیف هوا می‌شود.
ب. در صورت وقوع سیل سنگین بستر آزاد است.
ج. در صورت وقوع سیل، میانه شهر به علت ممنوعیت تردد خودرو در بستر، قفل‌شدگی و انتقال بار ترافیک به معابر مجاور پیش نخواهد آمد.
د. در صورت وقوع همزمان سیل و زلزله امکان ورود امدادگران و خروج آسیب دیدگان و اسکان گروه اخیر در نوار سبز فراهم است و از تلاقی این دو گروه جلوگیری می‌شود.
ه. امکان استفاده از آب مازاد رود و یا فاضلاب تصفیه شده – در صورت وجود – برای آبیاری فضای سبز فراهم است.
و.‌ در قسمت‌های رو به توسعه به دلیل وجود اراضی دولتی و ملی در دو طرف رود و تراکُم کَم ساختمان، مشکل تملک اراضی را نیز کمتر خواهیم داشت.

پاره ۱۶
رودخانه صفی‌آباد مجرای باستانی رودخانه فعلی و گذرنده از میان شهر قم در جنوب شرقی بوده است. براساس متن‌های تاریخی این مجرا به علت رسوب سیل‌ها به‌تدریج پر می‌شود و آب در مجرای فعلی می‌افتد.
مجرای رودخانه صفی‌آباد از طریق عکس‌های هوایی سنوات گذشته و سوابق ثبتی با رجوع به کارشناسان ثبتی قابل شناسایی است و تدوین کنندگان طرح جامع به نظر نگارنده باید نقاط utm آن را استخراج کنند. دلیل این امر احتمال وقوع سیلاب‌های سنگین در اثر بارش‌های ناشی از تغییرات اقلیمی و به احتمالِ هر چند بسیار ضعیف، شکستن سدهای بالادست است. در این صورت سیلاب خانه قدیم خود را که همانا رودخانه صفی‌آباد است پیدا می‌کند و در این مجرا می‌افتد.
طراحان طرح جامع قم باید این مجرا را شناسایی کنند تا در طرح خود در قسمت‌های رو به رشد در مجرای باقیمانده ساخت و سازی صورت نپذیرد.
چند سال پیش نگارنده پس از تماس تلفنی مسئول ارشد مربوط در استانداری قم چنین امری را به وی متذکر شد ولی احساس کرد که اهمیتی به تذکر داده نمی‌شود.
به نظر می‌رسد و احتمال دارد و نه قطعا سیل سهمگین سال ۱۳۱۳ش قم در همین مجرا اتفاق افتاده باشد. این هم باید گفته شود قدمت نام رودخانه صفی‌آباد به زمان صفوی برمی‌گردد.”

سیدمحسن محسنی
۱۴۰۳/۰۲/۲۸