آغاز به کار موزه و مرکز اسناد شهرداری قم

 چهارصدو بیست و چهارمین نشست بنیاد قم‌پژوهی با موضوع: «تاریخچه خدمات شهری شهرداری قم» به مناسبت آغاز به کار موزه و مرکز اسناد شهرداری قم در سالن جلسات کتابخانه آستانه مقدسه قم، برگزار شد.

در آغاز جلسه، حجت‌الاسلام‌ و المسلمین هادی قبادی مسئول راه‌اندازی مجدد سازمان اسناد و کتابخانه ملی استان قم اظهار امیدواری کرد که سایر ارگان‌ها و نهادها نیز درصدد جمع آوری و حفظ اسناد تاریخی و ملی برآیند تا میراثی مکتوب و مضبوط برای همه علاقمندان و پژوهشگران و مورخان فراهم آید.

 وی اسناد و مدارک تاریخی را شناسنامه ملی و هویتی هر جامعه و شهری دانست که می‌تواند سابقة تاریخی خود را به رخ بکشد و از رهگذر آن شهروندانش را نیز منتفع سازد.

قبادی افزود: بسیاری از شهرهای تاریخی کشور به سبب اهتمامی که به آثار و ابنیۀ تاریخی خود نشان دادند توانستند در اقتصاد توریسم خوش بدرخشند و درآمدهای زیادی را برای شهرشان رقم بزنند.

وی در ادامه با اشاره به رایزنی های صورت گرفته با مسولان بالادستی استان قم برای راه اندازی شعبه سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در قم، ابراز امیدواری کرد که به‌زودی با این اقدام، آثار و اسناد تاریخی استان قم سازمان‌دهی خواهد شد.

 وی همچنین به بخشنامۀ مورخ ۲۷/۶/۱۳۶۹ از سوی رئیس جمهور وقت اشاره کرد و افزود: ایشان یک‌سال به ارگان‌ها و دستگاه‌های مربوطه در تمامی شهرها مهلت دادند تا اسناد تاریخی خود را به آرشیو ملی ایران منتقل کنند. اما به دلیل عدم پیگیری جدی در آن زمان، بسیاری از اسناد تاریخی به آرشیو ملی ایران منتقل نشد.

قبادی در پایان بار دیگر ابراز امیدواری کرد که قم نیز با توجه به اهمیت و قدمت تاریخی آن در کم‌ترین زمان ممکن دارای مرکز اسناد شود.

در ادامه آقای مهندس سعید قربانی کارشناس ارشد مرمت آثار تاریخی ابتدا به تاریخچۀ تشکیل شهرداری در ایران پرداخت و افزود: بلدیه در ایران، یک قرن قدمت دارد. در دوران قبل از قاجار «کلانتر» عهده‌دار تنظیف و برقراری نظم در جامعه بود و بعدها در دورۀ قاجار مشخصاً وظیفۀ تنظیف شهر یا آبادی را به ادارۀ احتسابیه سپردند که دارای دوبخش بود: یکی احتساب و دیگری تنظیف و دارای دو بازوی اجرایی بود: داروغه و محتسب. ناصرالدین شاه بعد از بازگشت از اروپا به فکر تصویب قانونی در مجلس افتاد تا رسماً تأسیس بلدیه را رقم بزند اما این اتفاق بعد از او جامۀ عمل پوشید.

وی افزود: در دوران مظفرالدین شاه اولین بلدیه در کشاکش حوادث مشروطه، در تهران تاسیس شد. پس از پیروزی مشروطه، در سال ۱۲۸۵ش مشکلات مختلفی در اداره امور شهرها، در زمینه‌هایی مانند: بهداشت شهری، آبرسانی و … وجود داشت. نمایندگان مجلس اول، درصدد تدوین قوانینی در زمینه بهداشت شهرها و … برآمدند که این عمل، منجر به تدوین اولین قانون شهرداری‌ها با عنوان «قانون بلدیه» در تاریخ ۱۹ خرداد ۱۲۸۶ش شد. در سال ۱۳۰۳ شمسی قانون جدید بلدیه نوین تصویب و در سال ۱۳۰۹ اجرایی می شود. در سال ۱۳۱۲ وزارت داخله یا کشور عهده‌دار بلدیه‌ها می‌شود. و در سال ۱۳۲۸ با اعطای اختیار به انجمن‌های شهری، بلدیه‌ها واگذار می‌گردند و انجمن شهرها نهاد بالادستی شهر می‌شوند. مواردی همچون آب، برق، انجمن مفاخر و … علاوه بر خدمات شهری، در حیطۀ وظایف انجمن‌های شهری بوده است.

این پژوهشگر در ادامه با استناد به سفرنامه‌های مستشرقان دربارۀ قم، مانند سفرنامۀ سفیران ونیزی در سال ۱۴۷۳ میلادی، سفرنامۀ پیتر دلاویه ۱۶۱۸، سفرنامۀ شاردن و … به این نکته اشاره کرد که همگی متفق القول بر تمیزی و نظافت شهر اشاره داشتند و مایۀ اعجابشان بود. البته ناگفته نماند قبل از روی کار آمدن بلدیه‌ها، مردم به صورت خودجوش در تنظیف شهر کوشا بودند و مدیریت شهری را به عهده داشتند. مخصوصاً در قم تنظیف اطراف حرم مطهر بر عهده فراشان بوده است و مردم نیز مشارکت فعال داشته‌اند.

قربانی در ادامه به وظایف و حیطۀ اختیارات بلدیه‌ها طبق قانون مصوب مجلس در سال ۱۳۰۹ شمسی پرداخت و افزود: پیشنهاد تغییر نقشۀ شهر، تصدی در عایدات بلدیه، تأسیس دارالمجانین و مریضخانه، توسعۀ معابر عمومی و ساختن پل، بازرسی بر ارزاق عمومی و ارزان‌فروشی آنها، اتخاذ راهکار در صورت مواجه با امراض مسری و عمومی و حفظ و مرمت ابنیه و آثار قدیمی از جمله وظایف آنها به شمار می‌رفته است.

وی با اشاره به تاریخچه برخی سازمان‌های تابعه شهرداری در زمینه خدمات شهری افزود: سازمان آتش‌نشانی قم در سال ۱۳۴۱ تأسیس و در همان زمان ماشین‌هایی برای آن خریداری شد که یک مورد از آن‌ها تا چندی پیش موجود بود و متأسفانه از بین رفت. سازمان آرامستان‌ها نیز در سال ۱۳۵۵ با پیگیری آقای قاسمی‌نژاد شهردار وقت تأسیس و مقرر شد به دلیل مسائل بهداشتی دیگر در داخل شهر اجازه دفن صادر نشود و همه اموات در خارج شهر دفن شوند.

در سال‌های بعد این قانون نادیده گرفته شد، اما از اوایل دهۀ هشتاد تا به امروز به جز موارد اندک، جواز دفن در محدودۀ شهر صادر نمی‌شود. 

وی در پایان افزود بعد از پیروزی انقلاب، انجمن‌های شهری ملغی شدند و جای خود را به شوراهای شهر دادند که از نظر قدرت اجرایی و نفوذ اداری به انجمن‌های شهری سابق نمی‌رسند و اختیارات کمتری را دارند.

در پایان جلسه آقای مجید داداش‌نژاد پژوهگر اسناد به گزارشی از وضعیت اسناد تاریخی قم و نابودی بخشی از آن در گذر زمان پرداخت و اشاره کرد:

در سال ۱۳۷۴ دستور تخریب فوری ساختمان شهرداری و فرمانداری واقع در باغ ملی از سوی وزیر کشور وقت صادر شد که منجر به نابودی بخشی از اسناد تاریخی این دو ارگان شد. بخشی از اسناد تاریخی فرمانداری قم که مربوط به دوران قاجار و پهلوی اول بود در وسط بیابان رها می‌شود که خوشبختانه پس از مدتی توسط عابری دلسوز جمع‌آوری شده و به سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران انتقال می‌یابد. اسناد قدیمی شهرداری نیز به پناهگاه زیر میدان شهید مطهری منتقل و تا مدت‌ها در آن مکان نگهداری می‌شد. با آغاز به کار ساخت مترو، بخشی از اسناد مهم به مکانی در آرامگاه بهشت معصومه منتقل می‌شود اما بخشی از اسناد در مخزن پناهگاه باقی می‌ماند که در حدود سال ۱۳۹۷ هنگام حفاری مترو نمایان می‌شود.

وی افزود: در این ارتباط ملاقاتی با مسئولان وقت شهرداری داشتیم و خواستار نگهداری این اسناد و سایر اسناد تاریخی شهرداری شدیم. در خرداد ۱۴۰۰ برای نوشتن مقاله‌ای به شهرداری مراجعه کردم و با حمایت مسئولان برای مدتی به بخشی از اسناد تاریخی شهرداری که در حدود ۳۲۰ زونکن بود دسترسی پیدا کردم.

بررسی این اسناد کمک شایانی به محققان در موضوعاتی مانند قنات‌ها، آبرسانی، اصناف و …. در طول تاریخ می‌کند. 

داداش نژاد در ادامه گفت: متأسفانه روند نابودی اسناد ادامه پیدا می‌کند و بخشی از اسناد مسجد اعظم قم نیز در نیمۀ دوم دهۀ هشتاد هنگام بازسازی قسمتی از مسجد از بین می‌رود. در آموزش و پرورش نیز بسیاری از اسناد تاریخی در اوایل سال ۱۳۹۵ امحا می‌شود و برخی عکس‌های قدیمی توسط پرسنل دلسوز آموزش و پرورش به موزه دبیرستان حکیم نظامی منتقل می‌شود.

وی در پایان گفت: مهمترین دلیل نابودی اسناد تاریخی قم در دهه‌های گذشته جابه‌جایی مکان ادارات، بازسازی ساختمان آن‌ها و کمبود جا بود که زخمی مانا بر هویت تاریخی شهر قم وارد آورد.

جهت مشاهده اطلاعات بیشتر روی لینک زیر کلیک کنید:

آغاز به کار موزه و مرکز اسناد شهرداری قم