اهدای اسناد تجاری خاندان رضوانی کاشانی به کتابخانه مرکز اسناد مقدسه قم

✍️ سیدمحسن محسنی

اسناد خاندان رضوی کاشانی در تاریخ ۴ / ۱۰ / ۱۴۰۱ با حضور جمعی از قم‌پژوهان به مرکز اسناد آستانه قم اهدا شد.
این اسناد در ۲۸ کارتن با بیست و اندی دفتر تجاری از سوی فرهنگی بازنشسته حاج احمد رضوانی کاشانی در دو مرحله به مرکز اسناد اهدا شد.
قدیمی‌ترین سند این مجموعه مربوط به دوران مظفرالدین شاه قاجار است و طول زمانی آنها تا دهه هفتاد شمسی امتداد می‌یابد. می‌توان این اسناد را قسمت مهمی از تاریخ اقتصادی و حتی اجتماعی قم‌‌ در یک صد و بیست سال اخیر دانست.
ظاهرا بعد از اسناد خاندان امین الضرب این دومین مجموعه اسناد تجاری تاریخی کشور است که به صورت یکجا و با این حجم و این طول زمانی دیده شده است. به هر حال غنیمتی ارزشمند برای تاریخ قم است.
خاندان رضوانی کاشانی در اواخر دوره قاجار از کاشان به قم عزیمت کردند و از همان ابتدا به کار تجارت با تمام شهرهای ایران و برخی شهرهای خارج از جمله باکو و بغداد مشغول شدند. جد این خاندان حاج محمدرضا تاجر کاشانی و فرزندش مرحوم حاج محمد تقی و فرزند اخیر مرحوم حاج اصغر رضوانی کاشانی از همان ابتدا اهتمام بر حفظ مکاتبات تجاری خود داشتند. حاصل این اهتمام تشکیل مجموعه حاضر است.
نگارنده برای نخستین بار شرحی مفصل از این خاندان و اسناد مربوط را در مجله “کتابچه” به رشته تحریر درآورد.
در پی آن، مجمع ذخایر اسلامی مبادرت به تصویربرداری از قسمت قابل توجهی از این اسناد نمود که حاصل آن به صورت چندین جلد کتاب به جامعه علمی کشور عرضه شد.
آن‌گونه که مدیر مجمع به نگارنده گفت یکی از خریداران مجموعه چاپی، دانشگاه نامور پرینستون در آمریکا است که از اشهر دانشگاه‌های جهان به شمار می‌رود. جز آن جالب است بدانید که حجره این خاندان در سرای صدر اعظمِ بازار تا چندی پیش به همان شکل قدیم در یک صد سال قبل پابرجا بود؛ به‌گونه‌ای که توجه یکی از ژورنال‌های آمریکا را به خود جلب نمود و عکس آن را در مجله خود به چاپ رساند. هنوز نیز این حجره سیمای قدیمی خود را علی‌رغم تعمیر بعدی حفظ کرده است. عکاسان هنری فرصت را غنیمت شمارند.
باید گفت اسناد خاندان امین الضرب در تهران توجه برخی پژوهشگران داخلی و خارجی را به خود جلب نمود که این امر منجر به نشر چندین پژوهش شد. این مجموعه نیز – هر چند در مراتب بسیار پایین تر – با توجه به برخی اشتراکات که با اسناد امین الضرب دارد و با التفات به حجم و طول تاریخی اشان چنین قابلیتی دارد و انتظار می‌رود با اقبال پژوهشگران مواجه شود.
گفته می‌شود رهبر فقید انقلاب اسلامی یکی از مشتریان این تجارتخانه بوده است. پدر صاحب این قلم هم با سه نسل از این خاندان از نیای اصلی تا فرزندزاده‌اش مراوده و معامله داشته است. نگارنده نیز طی چند دهه با استاد احمد رضوانی کاشانی دوستی قدیمی و مستمر دارد. از همین رو طرف مشورت وی برای محل اهدای اسناد قرار گرفت.
نگارنده اعتقاد دارد بهترین محل برای اهدا و نگهداری و مدیریت اسناد محلی، مرکز اسناد و کتابخانه ملی قم است که متاسفانه با وجود تلاش‌های فراوان تا کنون منجر به تاسیس آن در این استان نگردید. به هرحال با تصمیم آقای رضوانی کاشانی این اسناد راهی مرکز اسناد آستانه مقدسه قم گردید.
دلایل نگارنده برای مطلب بالا به دو امر برمی‌گردد:
۱. ناتوانی مراکز عمومی و داخلی استان در مدیریت درست این اسناد.
برای مثال هیچ‌کدام از این مراکز توانایی ادامه کار مجمع ذخایر اسلامی که حدود هفتاد تا هشتاد درصد آن را انجام داده و متعلق به بخش خصوصی است در کوتاه مدت و حتی میان مدت ندارند. نگارنده حتی تردید دارد در بلند مدت هم بتوانند؛ یعنی حدود سی درصد کار باقیمانده را.
۲. توانایی مرکز اسناد و کتابخانه ملی قم در نگاهداری (جلوگیری از گم‌‌شدگی و پراکندگی) و آفت‌زدایی و ترمیم و دسته‌بندی و فهرست‌نویسی و تصویر‌برداری و خوانش و نشر اهم آنها و به طور خلاصه مدیریت درست و علمی این اسناد در فرآیند زمانی معین.
ضمن این که مرکز اسناد ملی به‌سهولت و در کوتاه‌ترین زمان و به‌آسان‌ترین طریقه اسناد را در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهد. کاری که فعلا – و تصور می‌شود حالا حالاها – از عهده مراکز استانی برنمی‌آید.
وظیفه ذاتی و تخصصی مرکز اسناد ملی حفظ و فعال نگه داشتن حافظه ملی و تاریخی به شکل کلی در سطح کشور و به شکل جزئی در مناطق محلی و استانی است و برای این کار اعتبار و متخصصان و ابزار لازم را تا حدودی قابل قبول در اختیار دارد.
قم با وجود کتابخانه‌های متنوع و متکثر در بسیاری از موضوعات فاقد حافظه است. امیدواریم این نقیصه با تاسیس مرکز اسناد و کتابخانه ملی قم بر طرف شود.