بازدیدی دیگر از بافت تاریخی قم

گزارش(نشست ۴۶۷) بنیاد قم‌پژوهی،با موضوع: بازدید از بافت تاریخی شهر قم: محلات شادقلی خان، ملا محمود، گذر قلعه و بررسی جایگاه و نقش مرحوم آقا (حاج سید صادق مجتهد قمی) در تحولات اجتماعی و فرهنگی شهر در دوران قاجار، به همراه بازدید از خانه‌های تاریخی روحانی.

به منظور نمایان کردن ارزش‌های بافت تاریخی قم مقرر شد تا از مکان سابق محله‌های تاریخی ملامحمود و شادقلی‌خان در پیرامون حرم مطهر و هم‌چنین از مجموعه خانه‌های احیا شده روحانی به عنوان یکی از اقدامات ارزشمند درحوزه احیاء و بهسازی واقع در محور تاریخی بازدید گردد.
آغاز بازدید از کنار آب انبار شادقلی بود که در گذشته نه چندان دور با گذر تاریخی خود ورودی محله‌های گذرقلعه و ملامحمود را تشکیل می‌داد.
عنصر شاخص این محور خانه تاریخی حاج میرزاباقر روحانی است که قدمت مراسم روضه‌خوانی دهه آخر ماه صفر آن به بیش از یک قرن قبل باز می‌گردد.
نخست آقای حسین صادقی از تاریخ‌پژوهان در خصوص پیشینه محله به عنوان یکی از هسته‌های اولیه سکونت‌گاهی باستانی شهر قم توضیحاتی را بیان کرد.
وی گفت این محوطه که حدود ۶۰۰۰ سال قدمت دارد در پی احداث فاز چهار بلوار عمار یاسر شناسایی شد. تپه شادقلی‌خان‌ حداقل ۶ دورۀ استقراری شامل (دورۀ سیلک lll ) و دوره ساسانی و ایلخانی و صفوی و قاجاری و پهلوی را شامل می‌شد. متاسفانه به رغم تاکید اداره میراث فرهنگی بر لزوم‌ حفاظت از این محوطه ارزشمند به علت اجرای طرح عمار یاسر، به کاوشگر تپه تنها ۱۵ روز جهت کاوش فرصت داده شد و پس از اتمام‌ این مهلت بقایای تپه به دست مجری طرح تخریب گردید.
در ادامه یکی از قم‌پژوهان به نقل از مرحوم دکتر آذرتاش آذرنوش به وجود ترکیب ” شاذقلی / شادقلی” در اشعار شاعران عربی پیش از اسلام اشاره کرد که شکل پارسی آن “شادگلی” است. شادگلی رسمی در میان ایرانیان باستان و نوعی شادخواری بوده است. این قم‌پژوه اضافه کرد که به مرحوم استاد آذرنوش گفته بوده است که محوطه‌ای مربوط به قبل از اسلام در میانه شهر قم به نام شادقلی‌خان وجود دارد. شاید نام این محل بی‌ارتباط با این رسم نباشد. مرحوم آذرنوش این نظر را ردّ نکرده بودند.
وی افزود: دکتر سیامک سرلک کاوشگرِتپه باستانی شادقلی( که متاسفانه بر جایش پاساژ زمزم را ساختند) با چشمی گریان گفته بوده است که این تپه تنها تپه باستانی و زنده کشور بود که تمام ادوار تاریخی از پیش از اسلام تا دوران اسلامی و معاصر را در برداشته است اما به او مهلت کافی برای کاوش نداده بودند. ( نقل به مضمون)

در ادامه این یکی ازبناهای ارزشمند دیگر محله در پیرامون خانه تاریخی روحانی که به صورت متروکه رها شده بود بازید گردید.
مهندس محمد امیدواریان که خود متولد محله ملامحمود است و اجدادش نیز در آنجا ساکن بوده اند در این بازدید اظهار داشت، در دهه‌های اخیراحداث دو بلوار عماریاسر و پیامبر اعظم (س) و توسعه شرقی حرم مطهر باعث از بین رفتن کامل سه محله تاریخی ملامحمود و شادقلی‌خان و تکیه خلوص(خروس) و بخش عمده‌ای از کوچه‌های پیرامون آن شد.
وی گفت این اقدامات در گذشته سبب تخریب بیش از ۱۰۰خانه و گذر و بافت ارزشمند دیگر هم شده بود. علاوه برآن در این محلات به دلیلی نزدیکی به حرم مطهر محل سکونت شخصیت‌های مذهبی، علمی، سیاسی و تاریخی کشور در دوران مختلف نیز بود. ارزش‌های اجتماعی و معنوی مزبور بر ارزش کالبدی مزید می‌گردید به نحوی که هر کدام ظرفیت ارزشمندی برای جذب گردشگر مذهبی و تاریخی محسوب می‌شد. از آن میان می‌توان به محله زندگی آیات اعظام: امام خمینی، اراکی، بهجت، صادقی(ره) و مرحوم رشدیه، آسید محمد رضوی، میرزا علی محرر و آب‌انبارها و گذرهای ارزشمندی که در حال حاضر دیگر وجود خارجی ندارند، اشاره کرد.
در ادامه بافت‌گردی از مجموعه خانه‌های مرمت شده روحانی در محله سلطان‌محمدشریف بازدید شد و دو تن از احفاد این خاندان توضیحات مفصلی در خصوص خدمات علمی و اجتماعی و مذهبی این خاندان نامدار و قدیمی قمی و ترمیم مجموعه خانه‌های روحانی با هزینه شخصی ارائه نمودند که گزارش کامل آن به زمان دیگری موکول می‌شود.
بافت تاریخی قم مزیتی معنوی و منحصر است که می‌تواند مزایای اقتصادی پایدار نیز برای مردم این شهر به ارمغان آورد. به شرط آن که مدیریتی همه جانبه‌نگر و آگاه برآن حاکم باشد. امری که در این شهر کهن شیعی دیده نمی‌شود.