بازنشر بخش سوم گزارش پانزدهم قم گردی: کاروانسرای تاریخی پاسنگان

کاروانسرای پاسنگان، کاروانسرایی مربوط به سده ۱۳ق دوران صفویه و در بخش مرکزی قم، نزدیکی روستای زنبورک از توابع جنت آباد واقع شده است. این اثر در تاریخ ۲۰ خرداد ۱۳۲۱ با شماره ثبت ۳۵۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. کاروانسرای پاسنگان هم‌اکنون در شعاع چند صد متری جاده ارتباطی اتوبان قدیم قم به سمت کاشان و در محدوده دشت واقع است.(از جاده قدیم نیز قابل دسترس است.) در مجاورت این کاروانسرا دو آب انبار واقع شده است: یکی مربوط به دوره ایلخانی و دیگری مربوط به دوره صفوی است. این کاروانسرا به شکل مربع پنجاه در پنجاه متر و به صورت چهار ایوان بناشده که در چهار گوشه آن چهار برج توپُر مدوّر از سنگ لاشه ساخته‌اند. این برج‌ها بر بالای خود کنگره یا جان‌پناه بلند ندارند و ظاهرا کارکرد دفاعی نداشته‌اند. در طرفین ورودی ساختمان، ده طاق نمای تزئینی بنا ساخته است. در کاروانسرای پاسنگان اتاق چهارپاداران کوچک است. تمام کاروانسرا از آجر ساخته شده که روی پایه‌ای مرکب از سنگ‌های بزرگ که از سطوح رودخانه گردآوری شده فرا گرفته است. حجره‌هایی در داخل شترخانه‌ها وجود دارد که برای استفاده مراجعه کنندگان در فصول سرما می‌باشد. همه حجره‌ها، چه حجره‌های بیرونی و چه حجره‌های داخلی در ارتفاع ۱۲۰ سانتیمتری از کف زمین اصلی بنا شده‌اند. دو حجره دیگر هم در دو طرف ایوان ورودی کاروانسرا قرار دارد که هم از ایوان و هم از حیاط ورودی دارد که از آنها احتمالا برای سکونت نگهبانان و سرایداران کاروانسرا استفاده می‌شده است.
ورودی بنا در میانه ضلع جنوبی آن قرار دارد. سردر همسطح نمای خارجی است، ولی از رخ بام کلی بنا بالاتر رفته است. طاق سردر رسمی‌بندی است و آجرکاری در طاق و پشت بغل‌های آن دیده می‌شود. بر بالای درگاه ورودی، جای خالی کتیبه‌ای مشهود است. ردیف طاق نماهای بسیار کم عمق در طرفین سردر نمای آن را توسعه داده و بر اهمیتش افزوده است.
دستگاه ورودی کاروانسرا صورتی خلاصه یافته و در ایوان جبهه جنوبی ادغام شده است. به عبارتی دیگر، این ایوان نقش هشتی را ایفا می‌کند. راه اتاق‌های نگهبانان کاروانسرا نیز از همین ایوان است. دو قسمتی بودن سقف این ایوان موید نقش دوگانه آن است؛ یعنی نقش هشتی و ایوان. در طبقه بالای این بخش از بنا، فضاهایی بوده که در تصویر ترسیمی کُست کاملا معلوم است؛ ولیکن امرزه تنها آثار اندکی از دیوارهای آن باقی است. در این تصویر، فضایی نیم باز بر بالای سردر دیده می‌شود که احتمالا در گذشته در و پنجره‌های چوبی داشته و به سبب گذر هوا از آن، فضایی مطبوع در این ناحیه گرم بوده است. این فضا قوس نیم دایره بیرون زده‌ای داشته که باعث افزایش مضاعف ارتفاع سردر می‌شده است. دو طبقه بودن قسمت ورودی در میانه جبهه جنوبی موجب شده تا در نماهای صحن، این جبهه و ایوان میانی آن اعتبار بیشتری بیابد. وجود ایوان عمیق جبهه شمالی در سوی مقابل ورودی وجود محوری مشخص را به ذهن القا می‌کند. ایوان‌های دو سوی دیگر صحن هر یک حجره‌ای در انتهای خود دارد که تنها اتاق های مستقل بنا است.
در فهرست کاروانسراهای ایران، به نقل از کتاب مولر، آمده که این بنا را بازرگانی قزوینی به نام “حاجی محمد باقر” ساخته است. نصرت‌الله مشکوتی این کاروانسرا را از بناهای قرن سیزدهم هجری قمری دانسته و مولر نیز احداث آن را به نیمه اول قرن (سال ۱۸۰۷م / ۱۲۲۲ش) نسبت داده است؛ اما ماکسیم سیرو این بنا را متعلق به پیش از زمان شاه عباس اول صفوی می‌داند. پاسکال کُست از این کاروانسرا طرح دقیقی در کتاب خود آورده که تقریبا مشابه وضع امروزی آن است. دیولافرا در سال ۱۲۹۹ از بنا دیدن کرده و در سفرنامه خود تصویر نمای ورودی آن را آورده است ولی این تصویر تفاوت‌های عمده‌ای با بنای موجود دارد و احتمالا مربوط به کاروان سرایی دیگر است. چنان که گذشت، درباره تاریخ احداث بنا اختلاف نظر وجود دارد.
دو آب‌انبار در خارج کاروانسرا و یکی در میانه صحن آن وجود داشته است. چون این کاروانسرا در ناحیه‌ای خشک قرار داشته، تأمین آب برای کاروان‌ها از کارکردهای مهم آن بوده است.
در گذشته این کاروانسرا به پاسگاه ژاندارمری تبدیل شده بود، اما اکنون با همکاری بخش خصوصی در حال باز سازی و بهره‌برداری (سفره خانه سنتی) است. درطراحی اخیر، امکان رصد ستارگان نیز برای بازدیدکنندگان فراهم شده است. با توجه به قرار داشتن این کاروانسرا در مسیر کویر مرنجاب و آماده بودن امکانات رصد ستارگان برای گردشگران، علاقه‌مندان به نجوم می‌‏توانند در این مجموعه، ستارگان را رصد کنند. سفره‌خانه سنتی، محلی برای برگزاری مراسم و آیین‌های مذهبی، فرهنگی، هنری و جشنواره‌های کشوری، اماکن اقامتی و پایگاه پرنده‌نگری از جمله امکاناتی است که در این کاروانسرا برای بازدید کنندگان فراهم شده است.

ابولفضل قیامی