بحران‌های محیط زیستی دشت مسیلۀ قم

بحران‌های محیط زیستی دشت مسیلۀ قم
یکی از مناطقی که به نظر بسیاری از کارشناسان و متخصصان محیط‌زیست و مسئولان استانی بحرانی‌ترین شرایط را در میان حوزه‌های آبخیز کشور دارد، حوضۀ آبخیز دریاچۀ نمک قم است. از چالش بزرگ محیط‌زیستی حاصل از عدم مدیریت و برنامه‌ریزی صحیح در استفاده از منابع آبی سطحی و زیرزمینی حوضۀ آبخیز دریاچه نمک، می‌توان به انتشار وسیع گردوغبار و ریزگردها، تشدید تغییر اقلیم، شور شدن آب‌وخاک، از میان رفتن زیست‌بوم‌های طبیعی، نشست و رانش زمین، نابودی کامل کشاورزی، تخلیۀ روستاها و افزایش هزینۀ توسعۀ شهرها و شهرک‌ها اشاره کرد که از مهم‌ترین پیامدهای این بحران بر هفت استان مهم کشور است و امنیت انسانی (اقتصادی و اجتماعی) این جوامع را به‌شدت تهدید می‌کند.
مطالعات صورت گرفته در حوضۀ آبخیز دریاچۀ نمک قم طی سال‌های اخیر حاکی از آن است که مدیریت سرمایه‌های طبیعی در این منطقه مبتنی بر اصول توسعه پایدار نبوده است و باعث ایجاد تنش‌های فزاینده‌ای در اکوسیستم‌های آن شده است که ادامۀ این روند سقوط سیستم‌های اقتصادی، اجتماعی و اکولوژیکی در منطقه را در پی خواهد داشت. در این‌ میان، استان قم به دلیل قرار گرفتن در منتهی ‌الیه این حوضه، دچار اختلالات اساسی و تغییرات شدیدی شده است که موجب از بین رفتن و فروافت قسمتی از ساختار و عملکرد اکوسیستم‌ها در برخی از نواحی آن گردیده است که به‌طور مشخص طی سالیان اخیر شواهد نشان از کاهش تنوع گونه‌ای، زیستگاه‌ها و ساده شدن اکوسیستم و ظهور بحران‌های محیط‌زیستی در اکوسیستم شکنندۀ دشت مسیله استان قم دارد.
رودخانۀ اصلی دشت مسیلۀ قم، قمرود و قره‌چای است که پس از افتتاح سد پانزده خرداد و ساوه عملاً خشک و حتی حدود شش کیلومتر از رودخانۀ قمرود در محدودۀ شهری قم آسفالت و بعضاً تبدیل به کانال، خیابان، پارکینگ، فضای سبز و احداث خط منوریل گردیده است. لذا تأثیر محسوسی در وضعیت منحنی‌های تراز آب زیرزمینی نمی‌گذارد. رودخانه‌های دیگر نیز فصلی هستند که پس از وارد شدن به دشت، قسمتی از تغذیۀ آبخوان را برعهده دارند؛ ولی به‌طورکلی هیچ‌یک از سازندهای موجود در محدودۀ مطالعاتی قم پتانسیل آبی سازند کار ستیک را ندارند. از طرف دیگر آمارها نشان می‌دهد که طی سه دهۀ اخیر، تعداد چاه‌های آب در استان قم و به‌ویژه در محدودۀ دشت مسیله دست کم نه برابر شده است. چه‌بسا آمارهای واقعی بسیار وحشتناک‌تر باشد. گسترش مناطق تفریحی و ایجاد باغ‌های ویلایی و احداث صدها استخر بسیار بزرگ در مناطق ییلاقی قم، فشار دیگری را بر با کیفیت‌ترین آب منطقۀ قم وارد نموده است. بیابان‌زایی در شکل فعال خود در منطقه به وقوع پیوسته است و روند آن رو به گسترش است.
عمده عوامل در تداوم بحران‌های زیست‌محیطی در استان قم از نبود برنامۀ آمایش صحیح و کاربردی در منطقۀ مورد مطالعه، کمبود بارندگی و خشک‌سالی، تراکم بالای جمعیت به همراه افزایش مصرف سرانه آب آن‌ها، تداوم استفاده بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی، تشدید تغییرات اقلیم، تخریب و کاهش بازدهی سرزمین‌های حاصل‌خیز به‌واسطۀ فرسایش خاک و استفادۀ نابجا و غیراصولی از منابع آب سطحی و زیرزمینی که به‌طور پیش‌رونده‌ای ادامه دارد، عدم سرمایه‌گذاری برای افزایش راندمان مصرف آب و … است که موجب تحمیل فشار شدیدی بر تاب‌آوری اکولوژیکی منطقه شده است. از چالش‌های ایجادشده می‌توان به نشست زمین و نابودی سفره‌های آب زیرزمینی، خشک شدن تالاب‌ها و ایجاد طوفان نمک و گردوغبار، تخریب مراتع و پوشش گیاهی و اراضی کشاورزی نام برد که تبعات منفی آن تخریب اکوسیستم‌های طبیعی و درنهایت سکونت‌گاهای انسانی در منطقه را در پی خواهد داشت.
احیای اکوسیستم‌هایی با این شرایط، فرآیند پیچیده‌ای است که متاسفانه عمدتاً از طریق راه‌حل‌های موردی و کوتاه‌مدت اجرا می‌شود. طرح‌های موردی و کوتاه‌مدت اگرچه می‌توانند پاسخگوی نیاز سیستم باشند، ولی در درازمدت عوارض جدیدی ایجاد می‌کنند که خود مشکلات جدیدی را در اکوسیستم در پی دارد. این مداخلات موردی در درازمدت نمی‌توانند جوابگوی شرایط پایدار باشد. لذا امید است با بازنگری، اصلاح و تکمیل و نهایی کردن راهبردها و سیاست‌هایی در تدوین و تصویب سند بالادست مدیریت منابع سرزمین در حوزۀ آبخیز دریاچۀ نمک در برنامه‌های کلان آمایش سرزمین، به سمت مدیریت یکپارچۀ منابع سرزمین مبتنی بر اصول توسعه پایدار حرکت شود.
عباس جعفری
دکترای محیط زیست – برنامه ریزی