جاذبه های گردشگری استان قم کاروانسرای صدرآباد

گزارش قمگردی / هفته بیستم / شنبه ۹۵/۱/۲۱
کاروانسرای صدرآباد
کاروانسرای صدرآباد، در ۳۵ کیلومتری شمال شرق قم، بخش مرکزی، بیرون روستای محمدآباد واقع شده و مربوط به دوره صفویه و دوره قاجار است . این اثر در تاریخ ۶ آبان ۱۳۶۳ با شمارهٔ ثبت ۱۶۶۸ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
بانی این کاروانسرا به درستی شناخته نشده، اما لرد کرزن، با توجه به نام کاروانسرا، بانی آن را امین السلطان صدراعظم دانسته و بنا بر سفرنامه عضدالملک، این کاروانسرا و آب انبار مجاور آن را ظهیر الدوله مرمت کرده است.
به نوشته ماکسیم سیرو، تا سال ۱۳۰۱، در بین شهرهای قم و ری، یک مسیر تابستانی و یک مسیر زمستانی وجود داشته است؛ و کاروانسرای صدرآباد در خط سیر تابستانی بوده و راهی سنگ فرش متعلق به دوره صفویان داشته است. به نظر کارشناسان، بنای اولیه این کاروان سرا از آثار دوره صفویان است و در دوره قاجاریان، قسمت هایی به آن افزوده اند. در ابتدای قرن چهاردهم هجری قمری، راه دیگری به قم احداث شد که از اهمیت و استفاده راه های قدیمی تر کاست. بدین ترتیب کاروانسرای صدرآباد نیز بی استفاده ماند.
کاروانسرای صدرآباد دو حیاط (به جز حیاطی کوچک و خصوصی) دارد که فضاهای مختلف)بارانداز – اصطبل – اتاقها ) در پیرامون آنها نشسته اند. حیاط دوم کوچک تر است و قاعده هشت و نیم هشت و ایوانچه هایی بر گرداگرد دارد. ایوانچه های دو ضلع شرقی و غربی این حیاط عمیق است، اما حجره ای در انتهای آنها نیست. این ایوانچه ها امروزه پوشیده و به حجره تبدیل شده است. دو اسطبل طویل در پشت جبهه های شرقی و غربی و دو اسطبل اختصاصی در گوشه های شمال غربی و شمال شرقی این حیاط قرار دارد. راه اصطبلها نیز در پخهای چهار گوشه حیاط است. راه ورود به این حیاط از ایوان میانه ضلع جنوبی آن است. راه ورود به کاروان سرا، از میانه ضلع جنوبی حیاط اول است. سردر مرتفع و پیش آمده دستگاه ورودی، صورتی شاخص دارد و تنها بخش مرتفع در حجم کلی کاروان سرا می باشد. این سردر با کمرپوش دو طبقه شده است و در طبقه بالای آن، ایوانچه و حجره ای دیده می شود. حجره مذکور از دو سو در معرض هواست و قاعدتا فضایی مطبوع داشته است. در نمای ضلع ورودی، ردیفی از طاق نماهای عمیق وجود داشته که امروزه به ایوانچه های داخل بنا افزوده شده و به صورت حجره هایی در این ضلع حیاط درآمده است. شکل اولیه و نیز تغییر یافته این ضلع کاروان سرا در فهرست کاروان سراهای ایران دیده می شود، فهرستی که توسط محمد یوسف کیانی و ولفرام کلایس، تهیه شده است.
در مجاورت ضلع جنوبی کاروانسرا، آب انبار بزرگی با دو بادگیر وجود دارد که آب مورد نیاز کاروانیان از آن تأمین می شده است. این آب انبار هم اکنون قابل استفاده است ( دز زمان تنظیم این گزارش). آب آن از آبریزهای باران تامین و دامداران منطقه برای شرب دام بوسیله دلو از آن استفاده می کنند. در مجاورت این آب انبار، بقایای یک کوره آجر پزی وجود دارد (دیواره هاو کوره گرم کن) . کاروانسرا تماما از آجر ساخته شده و گویا این کوره تامین کننده آجر بکار رفته در این بنا است .

این کاروانسرا ویژگی های منحصر بفردی دارد از جمله قرار گرفتن در حاشیه کویر و دریاچه نمک قم است بطوریکه از پشت بام آن ، همزمان چشم انداز کویر و گستره دریاچه نمک نشاط روزانه گردشگران را تامین خواهد کرد. در صورتیکه این کاروانسرا ترمیم و برای پذیرایی اکوتوریستها آماده شود منبع خوبی برای گردشگری قم میشود.
ویزگی دیگر آن معماری منحصر بفرد این بنا است . رعایت نسبت طلایی در تمامی ایوانها ،سر در ورودی ، سر در اتاقها و … است .(نسبت طلایی عدد تقریبی ۱٫۶است یعنی یک مستطیل ، یک قاب عکس ، یک سر درب ورودی و یا ارتفاع یک ساختمان وقتی چشم نواز است که در اندازه طول a و عرض ان b این نسیت رعایت شده باشد مقدار را نسبت طلایی گویند. در ساخت بناهایی چون برج میدان آزادی ، بیستون کرمانشاه ، مقبره ابن سینا قلعه دالاهو کرمانشاه و ارگ بم این نسیبت رعایت شده است . در ساخت اهرام مصر نیز این نسبت وجود دارد . در ساختمان طبیعی بدن انسان نیز این نسبت رعایت شده است. ( در خصوص این کاروانسرا یک پروژه مطالعاتی و اسیب شناسی توسط یک تیم دانشجویی زیر نظر استاد انجام شده که در صورت تصمیم میراث فرهنگی قم به احیائ این اثر در اختیار ان مرجع قرار خواهد گرفت )
گر چه ساختار کلی این بنا تا امروز به خوبی حفظ و نگهداری شده است اما زخم ایام وبی توجهی به این اثر فرهنگی از یکسو و تصرف غیر مجاز دامداران محلی در سالیان قبل، از این اثر فرهنگی یک آغل بزرگ گوسفند ساخته است . در سالهای اخیر تنها اقدام میراث فرهنگی تخریب دیواره های آغل گوسفندان و اخراج دام و دامداران محلی از این کاروانسرا است اما هیچ گونه اقدام بازسازی یا مرمت در خصوص این بنا صورت نگرفته است. تصرف غیر مجاز دامداران با کشیدن دیوارهایی بد قواره در راستای تبدیل بخشهای مختلف ان به دامداری، صدمات فراوانی به این بنا رسانده است .
به عنوان اولین و ضروری ترین اقدام، بنظر می رسد که سازمان میراث فرهنگی قم، این وصله های ناجور و دیوار چینی های بد قواره را تخریب و محیط را از آلودگی فضولات حیوانی و بقایای دامداری پاکسازی نماید( بوی بد فضا مانع گردش آزادانه در محیط است بویزه در فصول گرم ). دیواره های جانبی غالبا سالم است، اگر یک درب آهنی همانند کاروانسرای دیر گچین و قلعه سنگی برای ان نصب شود از تخریب بیشتر جلوگیری می شود . اطلاعات تکمیلی از این وبسایت قابل دسترسی است.
راه دسترسی به این کاروانسرا ، یکی از جاده قدیم قمرود(مسیر کوه سفید) با گذر از روستای محمد اباد و دیگری اتوبان قم- گرمسار، بعد از پل کاج محمد و عبور از یک زیر گذر بطرف جاده قدیم است . هر دو راه از کنار کاروانسرای بزرگ قلعه سنگی بطرف غرب می گذرد . راه سومی هم وجود دارد که بدلیل قرار گرفتن در یک محوطه نظامی و امنیتی، امکان عبور برای عموم وجود ندارد . راه سوم از مسیر اتوبان قم – تهران بعد از مجتمع پذیرایی مهتاب دست راست بطرف شرق امکان پذیر است. این راه سوم نزدیکتر و بخش بیشتر ان اسفالت است .گروه قمگردی با همکاری بنیاد قم پژوهی و مکاتبه و هماهنگی با میراث فرهنگی قم،موفق شد با همراهی دو تن از اعضاء یگان ویژه حراست، از این مسیر استفاده کند .( ضمنا استفاده از دو مسیر قبلی هم، بدون هماهنگی با سازمان میراث فرهنگی قم و به همان دلیل قرار گرفتن در محدوده امنیتی و نظامی، ممکن است مخاطراتی بهمراه داشته باشد).

ابوالفضل قیامی

بارانداز لایه بیرونی کاروانسراست تنها منبع نور حفره های سقف است

نمای شماتیک درون کاروانسرا

چشم انداز کویر در یک سو و دریاچه نمک در سوی مقابل . آب انبار در وسط ودر سمت راست کوره آجر پزی

آتش خانه کوره

بقایای کوره آجرپزی
برج دیدبانی از روی بام

تنها راه پله سالم برای گذر به پشت بام