جاذبه گردشگری قم قلعه گلی محمد آباد

گزارش قم گردی / هفته نوزدهم / شنبه ۹۴/۱۲/۲۲
قلعه گلی محمد آباد
منطقه قمرود، چنانچه در گزارش ۱۷ و ۱۶ آمده است ، منطقه ای است باستانی با آثار متعدد که مطابق گزارش باستانشناسی استاد میر عابدین کابلی در کناب “کاوش های قره تپه قمرود” قدمتی معادل هزاره پنجم پیش از میلاد( یعنی بیش از هفت هزار سال) دارد . یکی از این اثار” قلعه گلی محمد اباد “است .
در فاصله دو کیلومتری شمال «روستای محمد آباد- منطقه قمرود»و سمت چپ جاده قم – گرمسار دو قلعه بزرگ سر بر کشیده است که یکی از آن ها معروف به قلعه سنگی، بنایی است اسلامی(سلجوقی –صفوی) ( گزارش ۱۶) و دیگری چون از خشت برپا شده است «قلعه گلی» نام دارد. قلعه گلی در حاشیه قمرود و در شمال کوه سفید قرار دارد که از جاده کوه سفید حدود۵۰ کیلومتری و از جاده گرمسار حدود ۲۵ کیلومتری قم قرار دارد. با توجه به شواهدی که به دست آمده، این قلعه متعلق به دوره اشکانی می باشد. اگرچه در دوره های بعد (صفویه) نیز استفاده شده است.
” قلعه دارای ۴۵ متر درازا و ۵/۲۹ متر پهنا است و بلندای باقیمانده آن در پاره ای نقاط از ۱۰ متر تجاوز می کند. قلعه در دامنه کوه شکل گرفته و دواشکوب(طبقه) داشته که اشکوب پایین تا چندی پیش مورد استفاده چوپانان قرار می گرفته است. در اشکوب دوم، وضعیت دگرگون است، بدین سان که در وسط، فضایی شبیه حیاط مرکزی حجره هایی ساخته شده است و در همین حیاط مرکزی، چاه آبی حفر شده است. اشکوب بالا دارای وضعیتی است که احتمال داده می شود، محل گردش بوده و با توجه به موقعیت مکانی بر روی شیب کوه و با ارتفاع قابل ملاحظه ای که داشته، کل منطقه شرق و شمال قمرود را زیر نظر و جنبه حفاظتی داشته است . با توجه به این که مسافران در پی گذر از میان بیابان های ورامین و حاشیه ری، وارد منطقه قم می شدند، از این رو در حقیقت جایی که این قلعه ساخته شده باید دروازه شهر تلقی شود. ”
آنچه اکتون باقی مانده خرابه ای بیش نیست . خرابه های آن شامل یک دیوار بلند از خشت های ضخیم است که برای ساخت این قلعه محوطه ای را محدوده نموده و در وسط آن بناهای چند طبقه ساخته بودند. دربرج های و پی های سنگی، ورقه های آهکی برای استحکام به کار رفته است. از آنجا که ساختمان به کلی فرو ریخته، قبل از کاوش دقیق نمی توان نقشه اصلی آن را روشن نمود. بهر حال خشت های قطور و بزرگ بدنه و پایه، از تعلق ساختمان به دوران پیش از اسلام حکایت می کند. در اطراف قلعه گلی بقایای ظروف شکسته وکاشی های لعاب­دار فراوان دیده می­شود..
مسعود بربر(bor bor) در وب سایت شخصی خود http://www.masoudborbor.com/wp/1392/08/28/2899/#sthash.AJkGtIXE.dpuf
به نقل از دکتر رضا نوری باستان شناس در خصوص قلعه گلی محمد آباد چنین می گوید:
«اگر جاده ابریشم یا شاهراه خراسان برای ما اهمیت بسیاری دارد از راه بررسی و تحلیل این‌گونه بناهاست که می‌توانیم آن را بشناسیم و معرفی کنیم”
او درباره این قلعه چنین می‌گوید: «این قلعه از معدود قلعه های خشتی این منطقه است و از این دیدگاه حائز اهمیت است که ما از دوره اشکانی آثار چندانی در ایران نداریم و می‌توان با مطالعه و بررسی و احتمالاً کاوش این قلعه، اطلاعات بسیار ارزشمندی از معماری و فرهنگ دوره اشکانی در اختیار ما قرار بدهد و به این دو دلیل بایسته و شایسته است که این دو بنا یعنی کاروانسرای سنگی و قلعه گلی مورد رسیدگی و بررسی قرار بگیرد.”.
در همین گزارش به نقل از فرشید ابراهیمی، پژوهشگر تاریخ، در توضیح اینکه چرا از دوره اشکانی آثار چندانی به جای نمانده می‌گوید: «نظریه رایج این است که ساسانیان به دلیل تعصبات مذهبی آثار باقی‌مانده از دوره اشکانیان که توامان آثار به جا مانده از آیین مهر نیز به حساب می‌آید را نابود کرده‌اند و به جز آثاری همچون یافته‌ها و چرم‌نوشته‌های نسا در عشق‌آباد که داد و ستد اشکانیان را آشکار می‌کند نبود آثار قابل توجه از دوره اشکانیان یک نقص عمده در مطالعات اشکانی به شمار می‌رود.»
او با تأیید اینکه مشابه بنایی با این ظرافت‌ها و جزییات را در کشور نداریم، عدم کاوش در این قلعه را نشانگر بی توجهی می‌داند چرا که «آثار اشکانی نه تنها در ایران که در جهان نیز بسیار بسیار اندکند و در هر کشوری اگر ذره‌ای از آثار اشکانی یافت شود این را مغتنم می شمرند اما متأسفانه در کشور ما این‌طور نیست. و این را هم نباید فراموش کرد که خیلی از بناها را تنها بر اساس حدس و گمان منتسب به دوره اشکانی می‌دانیم و در این دست بناها به شدت نیاز به گمانه زنی و حفاری هست.»
این قلعه محدود به دوره اشکانی نیست
قلعه اشکانی و تازه قلعه محمدآباد، محدود به دوره اشکانی نیست. سفال‌های گوناگون همه جا در محوطه قلعه ریخته‌است. از سفال‌های ساده و ضخیم و بدون لعاب تا سفال‌های بسیار ظریف اسکرافیاتو با نقش‌های زیبای حکاکی شده با رنگ‌های فیروزه‌ای و آبی و سبز و قلم مشکی.

به گفته دکتر نوری، این قطعه سفال ها بیشتر از دوره اسلامی میانی هستند و اغلب آن‌ها را می‌توانیم به عنوان سفال‌های درجه یک دسته بندی کنیم. از جمله سفال‌های قلم مشکی، سفالهای اسکرافیاتو و یا سفالهای زرین فامی که نشان می‌دهد در این قلعه در قرون میانی (مثلاً دوره ایلخانی) استقرارهایی صورت گرفته و این استقرارها نظامی نبوده است چرا که این نوع ظروف نشانگر شأن و شخصیت و جایگاه افرادی است که در این قلعه ساکن بوده‌اند. «از این دیدگاه هم اگر این قلعه مورد کاوش قرار بگیرد شاید به اطلاعات بسیاری از ناگفته‌های قرون میانی منطقه دست پیدا کنیم.»
به این ترتیب قلعه تنها متعلق به دوره اشکانی نبوده و تا قرن‌ها مورد استفاده و سکونت پیشینیان ما قرار می‌گرفته است. موضوعی که نوشته‌ی روی تابلوی سازمان میراث فرهنگی در ورودی قلعه نیز تأیید می‌کند: «قدمت: اشکانی تا صفوی».
اما اکنون بنایی که شاید بیش از ۱۵۰۰ سال مورد استفاده و سکونت قرار می‌گرفته در کناره جاده رها شده و گاه گاه تنش، از زخم کلنگ متجاوزان نیز می‌لرزد.
دکتر نوری با اعلام اینکه «آثار و جراحاتی که توسط کلنگ غیر باستان شناسی بر چهره این دو بنای برجسته نشسته بود را به شخصه دیدم» می‌گوید: «تقریباً تمام بناهای ایران از این نوع تجاوزات در امان نیستند. حفاران غیرمجاز به دلیل فقر فرهنگی و فقر مادی می‌خواهند بار خود را یک‌شبه ببندند و بعد این بناها را برای حفاری انتخاب می‌کنند در صورتی که در بنایی مثل کاروانسرای محمدآباد شاید اصولاً اشیایی که آن‌ها دنبالش هستند وجود نداشته باشد. این فقر فرهنگی در کنار آن ضعف حفاظت باعث شده که بناهایی همچون قلعه محمد آباد مورد دستبرد و تجاوز قرار بگیرد و طبیعتاً این دستبردها باعث می‌شود ساختارهای معماری و یافته‌های احتمالی و داده‌هایی که در این بناها مدفون هستند از میان برود.»
این بنا در تاریخ ۱۱ دی ماه ۱۳۸۰ش با شماره ۴۴۲۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

نمای قلعه سنگی و جاده قم گرمسار