شمس کسمایی، بی‌نشان در ادبیات معاصر، بی‌نشان‌تر در قم

✍️ امیر محمدتقی

هر دیاری در کنار جاذبه‌های طبیعی، تاریخی و مذهبی، بخشی از هویت خورا از میان سرمایه‌های انسانی جستجو می‌کند. بخش قابل توجهی از این سرمایه نه فقط نیروهای موجود و حاضر، بلکه مشاهیر و تاریخ سازانی هستند که برگی از دفتر تاریخ، فرهنگ، مذهب و … این مرزو بوم را به خود اختصاص داده‌اند.
در سی‌صدو‌نود و هشتمین جلسه بنیاد قم‌پژوهی، به سیمای شهر قم در شعر فارسی معاصر پرداخته شده بود. این مطلع جرقه‌ای بود تا یادی کنم از شاعره معاصر بانو #شمس_کسمایی اولین سراینده شعر آزاد در ادبیات فارسی که سال‌ها است در قبرستان وادی السلام قم بی‌هیچ یادی آرمیده است.

ز بسیاری آتش مهر و ناز و نوازش
از این شدت گرمی و روشنایی و تابش
گلستان فکرم
خراب و پریشان شد افسوس
چو گل‌های افسرده افکار بکرم
صفا و طراوت زکف داده، گشتند مأیوس.

پرورش طبیعت، نخستین نمونه ثبت شده شعر آزاد است که سال‌ها بعد به نام نیما یوشیج گره خورد، اما هفده سال قبل از سرایش ققنوس توسط نیما، شمس کسمایی با سرودن پرورش طبیعت، نخستین شعر موزون آزاد را سرود.
شمس در سال ۱۲۶۲ از پدر و مادری اصالتا گیلکی در یزد زاده شد.
پدرش خلیل پسر حاج محمدصادق بود و نیاکان آنها از مهاجران قفقازی بودند.
از کودکی او اطلاع دقیقی نیست و هر آنچه موجود است از پس از آشنایی و ازدواج وی با حسین ارباب زاده، روشنفکر و انقلابی مشروطه خواه است.
عزیمت وی به عشق آباد برای توسعه تجارت نقطه شروع فعالیت‌های ادبی و فرهنگی شمس است و شکست ارباب‌زاده در عالم تجارت و بازگشت به ایران و حضور در تبریز، عامل رشد شمس در این حوزه بود. چراکه باب آشنایی او با گروه نویسندگان نشریه تجدد و آزادیستان را در شهر مشروطه به عنوان نویسنده باز کرد.
در تبریز بود که شمس مقالاتی در مخالفت با قرارداد ۱۹۱۹ وثوق الدوله و انگلستان نوشت و در همان شهر به سوگ فرزندش اکبر که در رکاب میرزا کوچک خان جنگلی می‌جنگید نشست.
فراق فرزند و از دست دادن همسر و به سلطنت رسیدن رضاخان و گسست جمع مبارزان آذربایجان او را روانه تهران کرد و گوشه‌گیری و انزوا ارمغان سال‌های پایان عمر برای او بود.
شمس در ۱۲ آبان ۱۳۴۰ درگذشت و در قبرستان وادی السلام قم به خاک سپرده شد.

(منبع: از صبا تا نیما، یحیی آریانپور؛
تاریخ تحلیلی شعر نو، شمس لنگرودی؛
اندیشه نگاران زن در مشروطه، روح انگیز کراچی)
۹۸/۱۱/۰۲