محدودۀ قم در سال ۱۳۲۰ ش و قم در کتب کهن

مرحوم حاج محمد خوش نژادیان (۱۳۰۵ ـ ۱۳۹۲) از سالمندان قمی و خوش حافظه بود. سال ۱۳۸۴ از ایشان خواستم محدودۀ قم در سال ۱۳۲۰ را به من نشان دهد. او را سوار موتور سیکلت کرده به محله‌های قدیمی قم بردم و محدودۀ شهر را این‌گونه نشانم داد:
قم از طرف شمال، به محله‌هاى باغ پنبه و آلوچو منتهی می‌شد. و بيمارستان كامكار و شهربانى واقع در خيابان باجك و اطراف آنها باغ و زمين زراعى بود.
از طرف جنوب، چهارراه شهدا و مدرسۀ علميۀ حجتيّه زمين بود. كوچه‌هاى پشت كتابخانۀ آيت‌اللّه نجفى و منزل امام خمينى هم باغ بود.
از طرف شرق، به بيمارستان نكويى نمى‌رسيد و در زمین اين بيمارستان زراعت می‌کردند و خيابان چهارمردان تا محلۀ سجاديه می‌رسید. خيابان‌هاى آذر و چهارمردان وجود نداشتند و هنوز ادامۀ كوچه‌ها پيچ در پيچ در يك طرف خيابان، در طرف ديگر معلوم است. محلۀ چهارمردان قديمى‌تر از آذر است.
قم از طرف غرب به رودخانۀ بزرگ منتهی می‌شد و این رودخانه تقريبا يك سوم مسجد اعظم و همۀ خيابان بهار را در بر می‌گرفت. خيابان‌هاى اراك و خاكفرج جاده‌اى با عرض تقريبا چهار متر بود و بقيۀ آن جزو رودخانه بود. در گذشته رودخانه ديوار نداشت تا اين‌كه سيل آمد و برخى خانه‌ها را خراب كرد. پس از آن، در دو طرف رودخانه ديوار كشيدند. طرف غرب رودخانه، بيابان و زمين زراعى و باغ قرار داشت و اوايل كوچه‌هاى حاج زينل (خيابان هفت تير فعلى) و آقابقّال را تازه ساخته بودند و از آن‌جا تا رودخانه را زراعت مى‌كردند. پمپ بنزين در خيابان امام كاملا خارج قم قرار داشت.
سید حسن فاطمی موحد

عنوان الالبوم

مدینه قم عام ۱۸۹۱ م

الطریق بین سلطان آباد تهران و قم ۱۸۹۱ م

مدینة قم عام ۱۸۹۱ م . صورة نادرة جدا