نشست «چهارمردان در پویه تاریخ»

گزارش نشست ۴۰۳ بنیاد قم پژوهی

 موضوع محله: چهارمردان در پویه تاریخ 

با حضور آقای دکتر سید حسن قریشی عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور

زمان: سه شنبه ساعت مورخه ۱۴۰۰/۸/۱۱

 تنظیم گزارش: ابوالفضل قیامی

آقای دکتر قریشی در آغاز، یاد عزیزان از دست رفته بنیاد قم‌پژوهی در دو سال اخیر به‌ویژه استاد سیدحسن لاجوردی، استاد عبدالله شکری، استاد سیدابوالقاسم سعادتمند را گرامی داشتند.

در ادامه ایشان به معرفی محله‌های قم تا پایان دوره قاجار پرداختند.

محله چهارمردان یکی از ده محله بزرگ قم با ساختاری کامل در امتداد شمال و جنوبی قم بنا شده بود که با احداث خیابان چهارمردان یا انقلاب در امتداد شرقی و غربی، بخش زیادی از این محله از بین رفته یا در دو سوی خیابان انقلاب هنوز وجود دارد.

محلات ده‌گانه قم تا پایان قاجار: آستانه ، اسحاقیه، باغ پنبه، عشقعلی، الوندیه، چهار مردان، سیدان، سنگ‌بند، موسویان یا رضا آباد (چهل اختران)، مسجد جامع،

محله چهارمردان از جنوب با گذر قلعه و باغچه کلاه مال (که هم‌اکنون هتل صفا و مجتمع ناشران در آن بنا شده) شروع می‌شد و با گذر از محله های کوچک‌تر مثل سلطان شریف، شترخون، شاه بیت الله، کوچه لک‌ها، گذر صادق، کوچه بدوخانه، تالشی‌ها، معمارباشی، پنج‌علی و در انتهای شمالی‌ترین قسمت به محله شاه‌زید و لبچال و شاه حمزه ختم می‌شد.

از کوچه‌ها و محله‌های کوچک‌تر در این محله بزرگ می‌توان به محله خندق، سلطان شریف، آسیابان‌ها، افخمی‌ها، کوچه حاج اصغر خلج‌زاده، مسگرها، علاقه‌مند، نجارها، توکلی، ملاجان، غم‌پرور، قرام بیک، حاج تقی قصاب و محلات دیگر اشاره کرد.

در ادامه معرفی محله چهارمردان، یادی شد از شهدای خیابان چهارمردان که بخشی از آن از محله چهارمردان گذر می‌کند.

دکتر قریشی همچنین از قم‌پژوهان درخواست کردند تا تلاش بیشتری در کشف و به‌روز رسانی پتانسیل تاریخی فرهنگی شهر قم صورت گیرد.

ایشان از تلاش‌هایی که برای جمع‌آوری مجلات، کتب، مقالات و نگارش تاریخ شفاهی پیرامون این مسئله از طرف خود و دوستانشان صورت گرفته، یاد کردند و از اینکه کم‌تر از این تلاش‌ها حمایت می‌شود گلایه کردند و فرمودند که قرار است برای هر ده محله این تلاش فرهنگی و تاریخی صورت گیرد.

در بخشی از گفتار دکتر قریشی، یادی شد از کار بزرگ استاد گرامی در معرفی محله‌های قدیم قم و انتشار کتابی به همین نام که منبع خوبی برای تحقیقاتش بوده است.

دکتر قریشی عنوان کردند که هدف این پژوهش:

– معرفی چهارمردان از نظر جغرافیایی و تفکیک منطقه قدیم و جدید

– معرفی محله‌ها، گذرها و مشاهیر محله

– شناسایی و معرفی آثار تاریخی، آداب و رسوم و …

این محله قدیمی است.

از محورهای دیگر بحث ایشان:

در کلیه شهرهای ایران از جمله قم، محله کارکرد اجتماعی داشته است. مسبب هویت بخشی جمعی، به ساحت زندگی اجتماعی مردم بوده است.

در محله امننیت اجتماعی محله تامین می‌شد و آداب و رسوم حفظ و به اخلاق توجه خاص می‌شده است.

در ازاء رشد شهرنشینی و ساختار خیابانی، محله‌ها دستخوش تغییر شده و تقریباً کارکرد خود را از دست داده است.

وجه تسمیه خیابان چهار مردان

گزارشات متعدد و مختلفی در تاریخ شفاهی از وجه تسمیه محله چهار مردان وجود دارد که بخش عمده آن مربوط به تقسیم آب بر قنات ناصری ساخته شده در سال ۱۲۶۳ است

یکی اینکه چهار عدد مرد قوی مراقب این تقسیم‌نامه آب بوده‌اند.

و یا گفته‌اند چهار بند گیر یا چهار منداب در مسیر این آب، منشاء این نامگذاری بوده است.

و یا اینکه وجود چهار امامزاده یا چهار مرد موسوم به شاه حمزه، شاه زید، سلطان محمد شریف و پنجعلی دلیل این نام گذاری است.

جغرافیای محله چهار مردان

در ساختار جغرافیایی محله چهارمردان، نقش‌های متعددی وجود دارد که قدیمی‌ترین آن نقشه ترسیمی توسط آقای حسین کریمان است. نقشه‌های جدید بیشتر به خیابان‌کشی و کوچه‌های جدید اشاره دارد. عکس‌های قدیمی نیز از این محله وجود دارد که در آن ساختار قبل از خیابان‌کشی زمان پهلوی دوم معرفی شده است.

گزارش تحقیقی آقای قریشی، شامل بخش‌های ریزتری بود که به صورت گذرا معرفی شد.

ایشان وعده دادند که در گزارش کامل این محله به مشاهیر قم به‌ویژه در خیابان چهارمردان به صورت تفکیکی و دسته‌بندی شده مثل علما، سیاسیون، مداحان، ورزشکاران، صاحبان مشاغل عمده پرداخته خواهد شد

در آخرین بخش از این گزارش تحقیقی به صورت گذرا به:

– آثار تاریخی محله؛ مثل امامزاده سلطان شریف، شاه حمزه

– مساجد تاریخی مثل چهارمردان، پنجعلی، آسید صادق

– تکیه‌های محل مثل تکیه پنجعلی

– به خانه‌های تاریخی مشهور مثل؛ خانه تاریخی زند، روحانی

اشاره داشتند.

در این محله آب انبارهای متعدد وجود داشته که برخی از آنها با تغییر کاربری هنوز وجود دارد؛ مثل آب‌انبار شاه حمزه و تپه شادقلی‌خان.

در محله چهارمردان همچون سایر محلات قم، آداب و رسوم خاص رواج داشته که عمده‌ترین آن عزاداری‌ها، عروسی‌ها، مراسم و جشن‌ها بوده است.

غذاهای محلی؛ مانند آبگوشت و آش همچنین انواع پوشاک، فنون و حرف، قصه‌ها و لطیفه‌ها، ضرب المثل‌ها و بازی‌ها و … موارد دیگری است که در گزارش ایشان به طور سریع مرور شد.

پس از پایان گزارش، دقایقی از زمان جلسه طبق معمول، به پاسخگویی سوالات حاضران اختصاص یافت.

در بخشی از زمان جلسه، شاعر ارجمند قمی آقای عباس فرساد سروده‌ای از اشعار فولکوریک خود را با لهجه شیرین قرائت کردند که مورد تحسین تشویق حاضران قرار گرفت.