پیشه‌شناسی تاریخی نام پیشه مردم قم در دوران ناصرالدین شاه

✍️ سیدمحسن محسنی

در “کتابچه اعداد نفوس اهالی دارالایمان قم” یا سرشماری مردم قم در دوران ناصرالدین شاه، پیشه پاره‌ای از مردم به نامشان اضافه شده است. به عبارت بهتر شهرت آنان ناشی از پیشه آنها بوده که در کنار نامشان ذکر شده است. با نگاهی تقریبا دقیق این پیشه‌ها را استخراج کرده‌ام. تصور نمی‌کنم بیش از یکی دو پیشه از قلم افتاده باشد. پیش از ذکر این مشاغل چند نکته را گفتنی می‌دانم:
۱. این فهرست صرفا شامل پیشه‌هایی است که به نام اشخاص اضافه شده است و شامل نام دکان‌ها نمی‌شود.
۲. پیشه‌شناسی تاریخی از مباحث جالب تاریخ است و یکی از طرق شناسایی و بررسی، استخراجِ شغل اشخاص از همین نام – پیشه‌ها است.
۳. این فهرست نیاز به تعریف و تحلیل دارد که در جای دیگر به قدر بضاعت بدان پرداخته می‌شود. برای برخی صرفا داخل قلاب توضیح مختصری آمده است.
۴.هیچ نامی از سنگکی یا بُلبُلی (خوراک سنتی قم) در کنار نام‌ها دیده نمی‌شود. این موضوع برایم تعجب آور بود؛ چون در دوران متاخر حسین سنگکی و حسین بلبلی داشته‌ایم.
۵. عنوان “بیگ” که تلفظ محلی آن “بَک” است، در تمام نام‌های مختوم به این عنوان به همین صورتِ بیگ دیده شد. جز در نام‌های افراد ایلات و طوایف که به همراه بیگ، اسامی زیر هم به شکل بک دیده شد:
بک محمد ۲۱۵، آقا بک ۲۱۸، امیربک ۲۱۹ و باقر بک و هاشم بک و جایی عبدالله بگ ۲۹۹ (ک با سرکش) که احتمالا باید همان بک بوده باشد؛ چون حرف گ به صورت ک در نسخه خطی مندرج است. به عبارت روشن‌تر هر دو صورت کتبی و تلفظی (با بسامد کمتر) در کتاب دیده می‌شود.
۶. پیشه‌های (کفاش، کفش‌دوز ، ارسی‌دوز) و (پاره‌دوز، پینه‌گر) و (آهنگر، چیلان‌گر و حداد) و (بنا و معمار و سرکار و معمارباشی) و (کاسه‌گر و کوزه‌گر) و (چیت‌ساز و چیت‌گر) و (سنگ‌‌تراش و سنگ‌کار و کوهکن) و (فخار و کوره‌پز) و (پالان‌دوز و پالان‌چی) با هم قابل مقایسه‌اند.
۷.کلاه‌دوز داریم‌ ولی کلاه‌مال نداریم. حال آن که سازندگان کلاه در قم به کالامال معروف بودند؛ مثل آق عباس کالا‌مال. دو تن از این اشخاص با همین شهرت در محله ما ساکن‌ بودند.
۸. سوهانی نداریم. حال آن که در دوران متاخر حاج حسین سوهانی داریم. گویا سوهان نوعی حلوا تلقی می‌شده است.
البته قدمت نام سوهان در برخی اسناد با طول حدود دویست سال مشاهده است.
از جمله سندی که دکتر رسول جعفریان منتشر کردند و نگارنده متن آن را خواند و در همین کانال منتشر شد.
۹. قهوه‌چی نداریم ولی چایی‌پز دیده می‌شود.
۱۰. دکان کبابی نداریم ولی اشخاص متصف به کبابی دیده می‌شود. طبق بررسی، گویا آن زمان‌ها در کله‌پزی‌ها کباب عرضه می‌شده است. ناصرالدین شاه از کباب لوله قم نام برده است.

در یادداشت‌های بعدی توضیح بیشتری خواهد آمد. فعلا پیشه‌ها ذکر می‌شود:
متولی‌باشی، ملا، آشپز، کفاش، فراش، کفش‌دوز، خباز، صراف، خورده‌فروش، علاف، بقال، روضه‌خوان، کلاه‌دوز، حمامی، بخورسوز، خطیب، عطار، مستوفی، تاجر، شماعی، سقاسرکار، قپاندار، پیش‌نماز، تعزیه‌خوان، شاطر، باغبان، سقاء، کبابی، پالاندوز، ضابط، خیاط، سرکار [به معنای بنا و معمار کهنه کار، ناظر]، عصار، دالاندار، مسگر، رئیس [به معنای بزرگ کشاورزان با تلفظ قمی رِس مانند رِس محمود]، میرزا، کوهکن، بزاز، نقاش، صاحب نسق، مکاری، خمیرگیر، پاره‌دوز، طبیب، چراغچی سرکار، صباغ، علاقه‌مند، کاسه‌گر، سلمانی، دزد، نعل‌بند، سنگ‌‌تراش، شیخ، درویش، چیلان‌گر، داروغه، سنگ‌کار، زرگر، قاری، نخودبریز، مسجدی، حداد، آهنگر، رفته‌چی(؟)، نجار، مقنی، نداف، کوزه‌گر، خراط، رمه‌چی، بارپاچ، بذرگر، سمساری، جولا، فراشباشی، عصار، مشعلدار، لباف، پهلوان، جمال‌بند(؟)، کرکه‌گیر، صلاخ [سلاخ]، مباشر، فعله، صابونی، حلوایی، چوپان، باروت کوب، قصاب، دلاک، چایی‌پز، پینه‌گر، جامه‌دار [کسی که در حمام‌های عمومی لباس اشخاص را تحویل می‌گرفت و تحویل می.داد. تلفظ قمی: جومه‌دار]، میراب، کوره‌پز، بوریاباف، سفیدگر، کدخدا، چرخی، چاووش، فخار، چینه‌گر، آسیابان، حلاج، خارکش، چیت‌گر، پیله‌ور، خاک‌کش، کشکی، معمارباشی، جیب‌مال (؟)، معمار، ساربان، تمباکوفروش، سبدباف، کاه‌کش، جوراب‌دوز، جوب‌پا، ارسی‌دوز، مرغی، کرباس‌فروش، دگمه‌چین، حکاک، ماستی، خرکدار، گچ‌پز، چوپان، چیت‌ساز، استاد، پالان‌چی، کلاهی، کله‌پز، لباف، ناوه‌کش [عمله‌ای که با ظرفی مسطیل شکل [ناوه] در کار بنایی گِل جابه‌جا می‌کرد. تلفظ قمی: نُوَکَش]
ماخذ: کتابچه اعداد نفوس اهالی دارالایمان قم، تصحیح محسن روستایی و حسین احمدی رهبریان، بنیاد قم‌پژوهی، ۱۳۹۷
۱۴۰۲/۰۱/۰۷