«پیشینه موقوفه حاج محمداسماعیل تاجر اصفهانی (اخوان) به روایت متولیان موقوفه»

نشست ۴۳۶ بنیاد قم‌پژوهی  با موضوع: «سابقه موقوفه مرحوم حاج محمداسماعیل تاجر اصفهانی (اخوان) برای عزاداری امام حسین(ع)» با حضور آقایان حاج غلامرضا اخوان و مهندس مجید اخوان،  متولیان موقوفه برگزار شد.

در ابتدای نشست آقای حاج غلامرضا اخوان، نوه حاج محمداسماعیل تاجر اصفهانی(اخوان) و فرزند حاج حسینعلی ضمن تشکر از بنیاد قم‌پژوهی در ثبت و مستندسازی تاریخ قم، به معرفی کوتاهی از خاندان خود پرداخت و گفت: پدربزرگم مرحوم حاج محمداسماعیل تاجر اصفهانی ۱۵۰ سال پیش از اصفهان به قم مهاجرت کرد و ابتدا حجره‌ای در سرای بناها و بعدها در تیمچه بزرگ قم خریداری کرد که عمدتا اجناسی را از اصفهان می‌آورد و در قم می‌فروخت. ایشان دو فرزند دختر و پنج فرزند ذکور به نام‌های: شیخ حسنعلی، حاج حسینعلی، حاج علی‌اکبر، حاج محمدجعفر و حاج موسی داشت که همه فرزندان ذکور بعد از فوت پدرشان، جمع المال بودند و در تیمچه بزرگ و تاریخی قم  دو حجره داشتند و به تجارت مشغول بودند و فامیل اخوان نیز از همین جا بر ما گذاشته شد؛ چون همه برادرها با هم کار می‌کردند.

وی افزود: پدربزرگم در زمان حیات خود سه دانگ از مایملک خود را وقف روضه‌خوانی حضرت اباعبدالله(ع) کرد که از این قرار بودند: مزرعه‌ای نزدیک مبارک آباد به نام مزرعه شهرستان، قطعه‌ای زمین در کنار خیابان اراک کنار پل نیروگاه، باغ دراز در اول نیروگاه، بخشی از مزرعه ماخِریون در نزدیکی طایقان و دو باب مغازه در اول بازار کهنه ابتدای بازار بزازها. هم‌اکنون باغ دراز وجود ندارد و در زمین آن  واقع در نیروگاه خیابان بیست متری مخابرات، حسینیه‌ای ساخته شده است که از عایدات موقوفات اداره می‌شود. همچنین مدرسه شهید شاهی کنار پل نیروگاه نیز از همین موقوفات احداث شده است.

حاج غلامرضا اخوان گفت: وقفنامه در سال ۱۳۱۳ هجری قمری ثبت و نگاشته شده است و طبق تصریح وقفنامه، می‌بایست در دهه اول محرم بعد از نماز صبح تا طلوع آفتاب روضه‌خوانی شود و شب عاشورا نیز اطعام انجام گیرد و صبح هر پنج شنبه نیز در طول سال روضه‌خوانی برپاگردد و در مقبره مرحوم واقف واقع در صحن عتیق حرم حضرت معصومه (س) نیز بایستی قرائت قرآن انجام گیرد. درباره مکان‌هایی که روضه‌خوانی در آنها انجام می‌شده است، ابتدا منزل خود حاج اسماعیل تاجر بوده که در پشت مسجد جامع واقع در دروازه ری واقع شده بود و دارای اندرونی و بیرونی بود و حیاط را کامل سیاهپوش می‌کردند و بعد از اذان صبح تا قبل از طلوع آفتاب روضه برقرار بود. ایشان سه تن از اولاد ذکور ارشد خود را متولی وقف‌نامه بعد از خود قرار داد و بعد از ایشان نیز می‌بایست اولاد ذکور آنها عهده‌دار این امر باشند که بحمدالله تا امروز که به دست ما رسیده در این امر کوتاهی نشده است. بعدها این روضه‌ها در منازل عموزاده‌ها برگزار می‌گردید و خرج روضه‌ها از عایدی موقوفات انجام می‌شود. زمین‌های زراعتی مثل زمین‌های شهرستان، تقریبا عایدی ندارد ولی باقی موقوفات بد نیست. ما سالی دوبار هم اوقاف می‌رویم  و صورت هزینه‌ها و مخارج و عایدات را مشخص می‌کنیم و آنها نیز حق و حساب خودشان را برمی‌دارند.

در ادامه مهندس مجید اخوان فرزند حاج غلامرضا اخوان گفت: من هم به نوبه خود از تلاش‌های بنیاد قم‌پژوهی سپاس‌گزاری می‌کنم و در تکمیل صحبت‌های پدرم باید عرض کنم درست است که وقفنامه در سال ۱۳۱۳ قمری تنظیم شده ولی سنت روضه‌خوانی در خاندان ما به قبل‌تر از این تاریخ بر می‌گردد و علاقه‌ای که در خانواده ما به خاندان عصمت و طهارت وجود داشته مثال زدنی بوده تا اینکه جدّ ما با گذشت از نصف اموال خود در راه برپاداری روضه‌خوانی اباعبدالله الحسین (ع) این را اثبات کردند. فقط عشق و اخلاص می‌توانسته این سنّت حسنه را زنده نگه دارد. چنان که می‌دانید در زمان رضا شاه برپاداری مراسم عزا و روضه‌خوانی ممنوع بوده و پیگرد سختی هم داشته ولی با این حال جدّ ما با فراست و سیاستی توانسته در همان زمان خفقان نیز بساط روضه‌خوانی را علم کند و خیل مشتاقان اهل بیت(ع) را گردهم آورد.

وی افزود: از زمان جدّم بعد از منازل در مسجد سیداسماعیل بازار و تا حسینیه خیابان مخابرات در نیروگاه روضه‌خوانی برپا بوده است. طبق وقف‌نامه می‌بایست ده من برنج به وزن تبریز از نوع برنج صدری در دهه اول محرم طبخ می‌شد که به صرف اطعام ایتام، سادات و طلاب می‌رسید. پذیرایی عمومی نیز می‌بایست با توجه به عرف آن روزگار با قلیان، قهوه و چای برگزار می‌شد.

مهندس مجید اخوان سپس گفت: باتوجه به وضعیت اقتصادی موجود و کم شدن عایدات موقوفات روضه‌ای که می‌بایست در صبح‌های پنج‌شنبه در طول سال برگزار گردد به طور منظم اجرا نمی‌شود ولی در دهه اول محرم و اطعام شب عاشورا هیچ کاستی‌ای صورت نگرفته است. البته خوب می‌دانید که پذیرایی با قلیان منسوخ شده و با این جمعیت زیادی که به مراسم می‌آیند امکان‌پذیر نیست.

وی در پایان افزود: من نکته‌ای را می‌خواهم عرض کنم و بهتر دیدم که از همین تریبون اعلام کنم، این است که برخورد اداره اوقاف با متولیان  موقوفات خاص به هیچ وجه مناسب نیست و احساس می شود به دنبال خسته کردن متولی هستند تا اختیار موقوفه کامل دردست خودشان قرارگیرد، مثلا درخصوص زمین های موقوفه که درتصرف شهرداری قرارگرفته، اوقاف باید خودش با شهرداری تعامل وکار را تسهیل کند، لیکن هر روز برای کارهای بوروکراسی، ابوی را (با این شرایط سنی) به اوقاف کشانده و حمایتی هم نمی کنند.

در ادامه آقای حمید اخوان فرزند دیگر حاج غلامرضا اخوان افزود: من از دوران کودکی خاطرم هست که در زمستانی سرد و پر برف بعد از نماز صبح به همراه پدرم بایستی می‌رفتیم مسجد رضویه تا بساط روضه را آماده کنیم. منزل ما در نزدیکی بازار کهنه در کوچه شیخ مهدی بود. از روضه‌خوانان مرحوم حاج سید زین‌العابدین یثربی، مرحوم آل‌طه و مرحوم کوثری می‌توان نام برد و مرحوم حاج آقا مهدی صحفی نیز مساله‌گوی مراسم بود. در منزل قدیمی ما هم روضه برگزار می‌شد و تازه بلندگو آمده بود و ما هم استفاده می‌کردیم. جدّ ما در اصفهان هم وضع خوبی داشته ولی به عشق اهل بیت(ع) به قم مهاجرت کردند.

در پایان آقای سیدمحسن محسنی دبیر جلسه و عضو بنیاد قم پژوهی افزود: شهرهای میراثی بخشی دارند به نام بافت تاریخی. اگر بخواهیم شهر را به درخت تشبیه کنیم بافت تاریخی ریشه و تنه اصلی درخت باید باشد. قم شهر اول مذهبی کشور و مرکز دوم سیاسی کشور است و قدمت آن به  قبل از اسلام برمی‌گردد و از نخستین شهرهای شیعه نشین جهان است و این جا به‌جاست نمادی داشته باشیم برای چنین شهری، ولی متاسفانه چنین توجهی وجود ندارد. در این ظرف تاریخی مظروفی است که بخشی از آن همین موضوع جلسه است؛ یعنی ثبت و ضبط تاریخ شفاهی و اسناد و مدارک و وقف‌نامه‌ها که متاسفانه بسیاری از آنها رو به نابودی است ولی ما در بنیاد قم‌پژوهی رسالت خود می‌دانیم که بتوانیم این ظرفیت‌های تاریخی را مستندسازی و ضبط و ثبت کنیم. جزئیات این موقوفات باید در کاربرگ‌هایی که تاریخ شفاهی بر مبنای آن تنظیم می شود، ثبت شود؛ مثلا مکان‌های روضه از اول تا آخر به ترتیب ذکر شود، سخنرانان و مساله‌گوها و روضه‌خوانان همه ثبت شوند و حتی نوع اطعام و مقدار آن باید ثبت شود؛ یعنی تمام جزییات بایستی درباره موقوفه ثبت شود تا در اختیار پژوهشگران و تحلیل‌گران قرار گیرد.