چوپان آل‌لاتان:chupan-al-latan و ترکی خلجی

🔹 سید محسن محسنی

آل: دست، لاتان = هاتان = انداختن
پرنده‌ای که چوپان را دست می‌اندازد.
زمانی که چوپانی ناخودآگاه به لانۀ این پرنده – که در زمین لانه می سازد – نزدیک می‌شود، برای منحرف کردن شخص مهاجم از لانه و جوجه‌هایش، وانمود به مجروح شدن و ناتوانی از پرواز می‌کند. در این حالت شخص مهاجم به طمع گرفتن پرنده به دنبال او روان می‌شود و دقیقا” این پرنده بر خلاف جهت لانه، حرکت می‌کند و پس از اطمینان، از کشف نشدن لانه، پرواز کرده، چوپان را مات و حیران می‌ماند. (شنیده شده از همکار و دوست گرامی جناب عباس حمیدی از اهالی خلجستان قم – منصور آباد ۲۸/۱۰/۹۲) گفتنی است که جناب حمیدی قصد دارند حکایت این پرنده را مفصل به زبان اصلی (ترکی خَلَجی) به قلم آورند.
باز هم گفتنی است که در پاره‌ای از روستاهای قم – بیشتر سمت غرب و جنوب غربی – هنوز به ترکی خلجی که از گونه‌های کمیاب زبان ترکی است، تکلم می‌شود و چند دهه پیش یکی از مستشرقان آلمانی با کمک شخصی به نام مسیب عربگل از اهالی منطقه تفرش و آشتیان تحقیقات مفصلی در مورد این‌گونه ترکی کرده و نتایج را در آلمان نشر داده است. روستای شادقلی خان که مردم قم آن را به اسم «شاغالو» می‌شناسند، و اینک به شهر قم الحاق شده است، از مناطقی است که هنوز این‌گونه زبان در آن کم و بیش رایج است. گفته می‌شود که در این‌گونه زبان، لغات فارسی اصیل وجود دارد. از شاغالو به صورت شادقلی در جزو مزارع اَبَرَستِجان – یکی از چند منطقه باستانی قم کهن – در کتاب قم(تألیف در ۳۷۹ق) یاد شده است. در کتابچه‌های قاجاری نیز ضمن ذکر این روستا، مهاجرت ترک زبانان خلج به آنجا را ناشی از ظلم و تعدی یکی از امیران نظامی دورۀ قاجار دانسته است.
یکی از وظایف سیماهای استانی ثبت وضبط آداب ورسوم و زبان‌ها و گویش‌های محلی در حال میرایی است. نمی‌دانیم سیمای استان قم تا چه اندازه به این تکلیف عمل کرده است و در مقایسه با سیمای استان‌های دیگر در چه مرتبتی قرار دارد؟