کاروانسرای محمدآباد کاج قم

دکتر احمد خامه‌یار

کاروانسرای محمدآباد کاج کاروانسرای زیبا و باشکوهی است که در استان قم، در کنار جاده گرمسار به قم قرار دارد. این کاروانسرا در تاریخ ۹ آبان ۱۳۷۷ به شماره ۲۱۳۸ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. در مجاورت کاروانسرا، قلعه باستانی باشکوهی از دوره اشکانی، ساخته شده از خشت و سنگ وجود دارد.

کاروانسرای محمدآباد کاج، از معدود نمونه‌های به‌جا مانده از دوره سلجوقی و از نمونه‌های نادرِ ساخته شده از سنگ در ایران است. همچنین آن را به جهت وسعت بنا و ارتفاع دیوارهایش، باید از بزرگ‌ترین و وسیع‌ترین کاروانسراهای ایران به شمار آورد.

در مجموع این کاروانسرا به جهت ویژگی‌های مختلف آن (معماری سنگی، قدمت، وسعت و عظمت) از ارزشمندترین نمونه‌های پیش از صفوی در ایران است. با این حال بسی جای شگفتی دارد که در فهرست کاروانسراهای ثبت شده در میراث جهانی یونسکو، نام این کاروانسرا دیده نمی‌شود.

اینکه کاروانسرایی با این کهنگی و ارزش تاریخی و معماری، در پرونده کاروانسراهای ایران در فهرست میراث جهانی قرار نگرفته، چنین تصوری را ایجاد می‌کند که معیار دست‌اندرکاران و تهیه‌کنندگان این پرونده، سالم و به اصطلاح تر و تمیز بودن کاروانسراها بوده (که اگر این گونه باشد، محوطه‌هایی همچون شوش و پاسارگاد را باید از فهرست میراث جهانی خارج کرد!).

این اشکال در کنار نقدهای دیگری که به پرونده ثبتی کارونسراهای ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو وارد است، این سؤال را به وجود می‌آورد که گزینش و معرفی کاروانسراها برای این پرونده، بر اساس چه معیارهایی صورت گرفته است (که کاروانسرای محمدآباد کاج فاقد آنها بوده)؟
https://www.instagram.com/p/CyBStV8t7rG/?igshid=MmU2YjMzNjRlOQ==