کهن‌ترین درخت (درختان) شهر قم

💠 کهن‌ترین درخت (درختان) شهر قم (۱)

✍️ سیدمحسن محسنی

در این یادداشت درختان کهن‌سال سایه‌گستر از نوع «برگ‌پهن» صرفا در معابرشهر قم در منطقۀ مرکزی به شرح و استثناهای ذیل، با توجه به خیابان‌کشی‌های دوران پهلوی و کاشت درخت در­ کنارۀ آنها «بررسی اجمالی» و آنگاه درختان کهن «سرشماری» و «سال‌شماری» تقریبی شده است. سال‌شماری دقیق درختان کهن در محدوده شهر قم مجال و امکاناتی نیاز دارد که نگارنده کنون ندارد.

درختان «سوزنی‌برگ» کهن که تقریبا تمامی آنها از نوع درخت کاج است، نیاز به پژوهشی جداگانه دارد. بازمانده بیمارستان سهامیه /فاطمی و کارخانه ریسباف (از زمان پهلوی اول) و درختان بیمارستان‌های نکویی و گلپایگانی و کامکار و بوستان دورشهر (از دوران پهلوی دوم) و بوستانِ کنارۀ خیابان‌های خاکفرج و اراک و بلوارامین که در مرز اواخر پهلوی دوم و انقلاب اسلامی، ایجاد شد و نیاز به تحقیقی جداگانه دارد، مورد توجه و نظر نبوده است. به عبارت دیگر منطقه مرکزی و بافت کهن قم موضوع پژوهش بوده است. این نوشته باید به عنوان طرحِ موضوع تلقی شود­­ و طبعا خالی از ایراد نیست. انتظار داریم اهل نظر و علاقه‌مندان ایرادات را برشمارند.

بیشتر کشورهای جهان برای «درختان کهن‌سال» اهمیت زیادی «در عمل» قائل‌اند و به همین دلیل برای حفظ آنها تدابیر خاص اتخاذ می‌کنند و حتی در صورت خشک شدن این درختان «بُرشی» از تنه آنها را در موزه‌ای نگهداری می‌کنند. پاره‌ای از کشورها نیز مانند لبنان، نماد پرچم خود را از درخت بومی آنجا انتخاب کرده‌اند. در قم تا آنجا که نگارنده می‌داند کهن‌ترین درخت گویا کاجی بود که در خیابان سمیه فعلی قرار داشت و هنگام گشودن این خیابان در اوایل دهه شصت خشک شد و نگارنده خشک شده آن را در دهه شصت دیده بود. نقاشی قدیمی از این درخت وجود دارد. درخت دیگری که کهن‌ترین درخت منطقه محسوب می‌شد «سرو روستای جمکران» بود که گویا حدود یک دهه پیش به دلایلی بریده شد و تنها عکسی از آن داریم. شوربختانه تعداد موجود درختان کهن‌سال شهر قم (خیابان‌ها و میدان‌ها) نه تنها زیاد نیست بلکه کهن‌ترین آنها نیز عمری بیش از نود سال ندارد. در پی ابتدا اشاره مختصری به ایجاد خیابان‌های شهر قم در دوران پهلوی اول و دوم – که در کنارۀ آنها در همان زمان‌ها درخت کاشتند – خواهد شد و سپس تغییرات بعدی آنها بررسی و در ادامه تعداد تقریبی درختان حدود پنجاه ساله با خطای – و + ده سال به دست داده می‌شود.

خیابان کشی‌های دوران پهلوی
حسب متن­های تاریخی تا اوایل دوران پهلوی اول، قم دو خیابان بیشتر نداشت: یکی «خیابان پایین» یا همان «کوچۀ ننه‌عباس» فعلی و دیگری «خیابان بالا» یا خیابان حضرتی. کاشی خیابان دیگری هم به نام «خیابان حاج­ عسکرخان» نیز هنوز در کوچه آقاسید حسن وجود دارد که نهایت می‌توان سه خیابان برای قم در آن دوران به حساب آورد. در سال‌های ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۴ به دستور رضاشاه با تخریب قبرستان کهن قم موسوم به قبرستان بابلان و قسمتی از راسته بازار و بافت قدیم، بر جای آنها میدان و خیابان آستانه و «باغ ملی» و خیابان‌های ارم وآذرایجاد شد. در همان سالها قسمت اول خیابان باجک نیز که نامش برگرفته از باغی تاریخی در این قسمت بود، شکل گرفت.

هر چند تقریبا از اواسط دوره قاجار ساخت و ساز و سکونت در بخش دو قم یعنی قسمت غربی رودخانه به‌تدریج آغاز شد، لیکن بعد از سیل مشهور سال ۱۳۱۳ ش و اسکان عده‌ای از سیل‌زدگان در قلعه مبارک آباد (خیابان خاکفرج) به دست مرحوم آیت‌الله حائری یزدی، شهر در آن طرف به طور جدی گسترش یافت. خیابان امام گویا در دوره پهلوی اول به صورت جاده و سپس در دوره پهلوی دوم به صورت خیابان و میدان به نام‌های «خیابان تهران» و «میدان فرح» شکل گرفت. در پی ساخت ایستگاه راه­ آهن در همان بخش خیابان ایستگاه در سال ۱۳۱۶ ایجاد شد. خیابان سعیدی حد فاصل میدان مطهری تا میدان سعیدی هر دو در زمان پهلوی دوم شکل گرفت. همچنین در دوره شهرداری آخرین شهردار قم در قبل از انقلاب ۱۳۵۷، «آقای حسین قاسمی‌نژاد» – یکی از فعال‌ترین شهرداران قم در دوران پهلوی – در حاشیه خیابان‌های اراک و خاکفرج تا دیواره رودخانه درختکاری شد که در دهه‌های بعد آسیب جدی دید و باید موضوع پژوهشی جداگانه باشد. حسب عکس‌های هوایی و تحقیق محلی خیابان چهارمندان نیز در دوران پهلوی دوم و گویا در اوایل دهه چهل با تخریب قسمتی از بافت تاریخی قم ایجاد و نام محله قدیم چهارمندان در تداول مردم بر آن خیابان گذاشته شد. خیابان دور شهر نیز در اواخر دوره پهلوی دوم شکل یافت. در قسمتی از میدان و حاشیه خیابان‌های جدید در همان زمان احداث در دوران پهلوی مبادرت به کاشت درخت شد.

💠 کهن‌ترین درخت (درختان) شهر قم (۲)

از مجموعه جدید دوران رضا شاه خیابان حضرتی و باغ ملی و قسمت اعظم خیابان آستانه در اواخر دهه شصت و اوایل دهه هفتاد تخریب و مجموعه تجاری الغدیر بر جای آن ساخته شد. میدان آستانه با مقداری تغییر به همان شکل قدیم برجاست، لیکن قسمتی ناشی از تخریب خیابان آستانه و باغ ملی در ادامه بدان الحاق شده و خیابان‌های چهارمندان و ارم و باجک نیز تقریبا به همان شکل نخستین باقی است.

با این وصف عمر خیابان کشی‌های موجود قم نه به صد سال بلکه به نود سال نیز نمی‌رسد.

کهن‌ترین درخت معابر
حال باید دید از درختان «برگ پهن سایه گستر» که از حدود ساله‌ای ۱۳۰۷ تا اواخر پهلوی در خیابان‌ها و میدان‌های شهر قم کاشته شده، چه تعداد بازمانده است. نگارنده با پیمایش خیابان‌های مذکور و میدان آستانه و در اختیار داشتن پیشینه تاریخی موضوع، کهن‌ترین درخت معابر شهر قم را یافت و تعداد «تقریبی» درختان پیرامون پنجاه سال را نیز به دست آورد.

در این پیمایش مشخص شد که کهن‌ترین درخت برگ‌پهن شهر قم در میدان­ آستانه در کنار حوض مجاور شیخان با قطر ۱۹۰ سانتیمر و ارتفاع ۱۵ متر قرار دارد. این درخت کهن که از نوع «نارون» است، از مدت‌ها پیش با توجه به سرسبزی و ارتفاع و تنه قطورش ذهن نگارنده را به خود مشغول داشت و با بررسی فوق حداقل برای نگارنده مشخص گردید که پُرسال‌ترین درختان معابر شهر قم است. درخت مزبور چون در جای سابق قبرستان بابلان (باغ بابلان) کاشته‌اند، نگارنده آن را «درخت بابلان» می‌نامد.

عمر این درخت با توجه به ایجاد میدان آستانه در سال‌های ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۴ از نود سال فراتر نمی‌رود. با این وصف باید تمهیدات لازم جهت «حفظ و معرفی» این تک درخت کهن انجام شود.

دومین و سومین درختان کهن ممکن است تک درخت‌های میدان رسالت و سعیدی باشند. این دو درخت نیز از نوع «نارون» است.

💠 کهن‌ترین درخت (درختان) شهر قم (۳)

آسیب شناسی
نگارنده به‌خوبی به یاد دارد تا پایان دوران پهلوی درختان پرسال زیادی در حاشیه خیابان‌ها و میدان‌ها وجود داشت، اما به‌تدریج از تعداد آنها کاسته شد. کاهش یا از بین رفتن درختان کهن‌سال به دو نهاد معطوف است:
۱. عملکرد «شهرداری» به عنوان متولی قانونی فضای سبز.
۲. «مردم» به لحاظ عدم حساسیت و بی‌اعتنایی عمومی و عدم مطالبه از متولی قانونی یا حتی رویکرد منفی پاره‌ای از آنها در خصوص حفظ درختان.
از جمعیت بالای مهاجر در قم در بررسی این موضوع نباید غفلت شود. در چند دهه اخیر با دخالت قوای عمومی و زمینه‌سازی برای پذیرش مهاجر، جمعیت اصیل قم ( تا سه و یا حتی دو نسل قمی‌تبار) مغلوبه و در اقلیت قرار گرفته است و از اکثریت حاضر «شاید» به علت عدم پیشینه تاریخی، تعلق خاطر «مثبت و موثر» و جدی به محیط و فضای شهر در عمل دیده نمی‌شود. عامل مهم دگری که باید بدان توجه شود، فن‌آوری امروزی است. گویی این اطمینان قطعی ایجاد شده است که با وجود دستگاهای خنک کننده و پالایش کننده هوا و سازه‌های «سایه‌ساز» غیر طبیعی، انسان دیگر به درختان نیاز ندارد.
شنیده و دیده شده که عده ای از اشخاص برای دیده شدن فروشگاها و مراکز تجاری اشان و یا جلوگیری از زواید درختان­ و فضله­ پرندگان، درختان معابر را می­‌بُرند یا می‌خشکانند. به هر حال عدم اهتمام در حفظ درختان به‌خصوص درختان کهن قم نیازمند موضوع تحقیق جدی­‌تری است که امیدواریم علاقه‌مندان پژوهشگر آن را با نگاه همه جانبه ازجمله دیدگاه‌های محیط‌زیستی و جامعه‌شناسی و حقوقی و اقلیمی و میراثی و اقتصادی و تاریخی بررسی کنند، تا زمینۀ اهتمام بیشتر نهاد عمومی و متولی یعنی شهرداری و همچنین مردم برای همسویی به منظور گسترش فضای سبز معابر و حفظ درختان کهن فراهم شود.

تعداد درختان کهن سال
معابر قم با سال‌شمار پیرامون پنجاه سال
میدان آستانه ۲
خیابان آستانه ۳
خیابان آذر ۳۰
خیابان ارم ۱۷
خیبان باجک(۱) ۵۰
خیابان صفاییه ۵
میدان صفاییه ۲ (ابتدای دورشهر)
خیابان چهارمندان ۳۷
چهار راه بیمارستان ۲
خیابان امام ۱۰
میدان امام ۷
خیابان دورشهر ۱۰
بوستان واقع در کوچه شماره یک دورشهر ۱
میدان رسالت ۷
خیابان فاطمی ۳ (حد فاصل چهار راه بیمارستان تا میدان روح الله)
میدان فاطمی ۱ (قسمت قدیمی مقابل دبیرستان امام صادق ع)
خیابان ایستگاه ۳
میدان سعیدی ۳عدد

نتیجه گیری
وجود پر شمار درختان «اکالیپتوس» که «ریشه‌های تهاجمی» دارند و در دهه­‌های اخیر کاشته شده است، از نکات جالب پیمایش بود.اگر این درختان که بومی نیستند و در برابر سرمای زیاد مقاومتی در قسمت هوایی ندارند، از معابر قم حذف شوند، وضعیت این معابر از حیث فضای سبز به شدت اسفناک و نامطلوب ارزیابی می‌شود. ضمن آن که کم‌شمار بودن درختان کهن و به طور کلی ضعیف بودن فضای سبز را کاملا نشان می‌دهد.
در بررسی میدانی علی‌رغم این‌که «خیابان صفاییه» جزو خیابان‌های لوکس و مورد توجه مردم است، از نظر تعداد درختان کهن و آرایش فضای سبز وضعیت بسیار نامطلوب و اسفناکی داشت. چنین وضعیتی در خیابان دورشهر نیز حاکم بود. در بوستان انتهای کوچه شماره یک در دورشهر که از فضاهای دلنشین محله‌ای اواخر پهلوی به حساب می‌آید، تنها یک درخت پُرسال دیده شد. نکته جالب وجود «هفت درخت کهن» در میدان رسالت بود. به احتمال دومین درخت کهن‌سال قم در همین میدان باشد و سومین در میدان سعیدی. نگارنده نتوانست توجیهی برای وجود درختان کهن میدان رسالت بیابد. مگر آن که بگوییم، به علت وجود باغ‌های قدیمی هنگام احداث میدان این درختان از پیش بوده‌اند.

💠 کهن‌ترین درخت (درختان) شهر قم (۴)

گفتنی است پیرامون بسیاری از درختان کهن حلقه‌ای از سیمان و آسفالت یا بتن یا جدول فرا گرفته بود؛ به گونه‌ای که درختان در «تنگنا» قرار داشتند. ضمن اینکه شماری از آنها بیمار و روبه خشکی ارزیابی شد. به نظر می رسد هنگام کارهای پیمانکاری نظارت دقیقی از لحاظ موقعیت درختان کهن و حفظ فضا و محیط مطلوب در اطراف آنها وجود نداشته است. نکته جالب در بین درختان کهن نوع آنها است. هرسه درخت کهن مورد ذکر از نوع «نارون» است. علی‌رغم تغییرات آب و هوای گسترده در دهه‌های اخیر در قم که منجر به حذف تعدادی از درختان که پیشتر قابل رویش در این شهر بود از جمله «درخت به»، درخت نارون مقاومت خوبی در برابر این تغییرات به گواه سه درخت مذکور داشته است. درسه درختان «نارون» پوسیدگی و پوکی دیده نشد. بهر روی علت ناپایداری درختان کهن و کم‌شمار بودن آنها و حتی می‌توان گفت «درخت‌ستیزی» در بین پاره­ای از مردم در قم به عنوان شهری تاریخی و پُرهویت که پیشتر آکنده از باغ‌ها و مزارع بود و صفت «باغ شهر» داشت و همچنین «شناسنامه‌دار» کردن درختان کهن (با شناسه های: نوع، سال تقریبی، قطر، ارتفاع، محل استقراربا درج نقطه utm و انعکاس در نقشه، شرح فضای اطراف، نوع بیماری در صورت وجود) و ایجاد «محیط مطلوب» در اطراف آنها و درکل بررسی درختان خیابان‌ها و کوچه­‌ها و میدان‌های شهر به‌خصوص در مناطق مرکزی (جدای از بوستان‌ها) و «جایابی» درختان کهن که در دهه‌های اخیر از بین رفته است با استفاده از عکس‌های هوایی و سوابق و حتی مصاحبه با کهن‌سالان و امکان مجدد کاشت درخت در همان محل‌ها ازموضوعاتی است که باید بررسی جدی و سپس اجرایی شود. نگارنده در جستار حاضر وضعیت درختان و فضای سبز و آرایش آنها در این مناطق را «بسیار نامطلوب» ارزیابی می‌کند. در پایان معرفی درختان کهن در رسانه­‌ها و اجرای مراسمی مناسب در اطراف این درختان به منظور تقویت فرهنگ «درخت دوستی» نیز پیشنهاد می‌شود.