گذری برمحلات و گذرمحله های قم / محله آستانه

✅ قم گردی – گزارش سی و چهارم – دوشنبه ۱۳۹۵/۱۰/۰۶
🔹 ابوالفضل قیامی

محله آستانه ! بافت هویت مذهبی قم در اطراف حرم بوده است . بافتی که ناآگاهانه و بی توجهی به هویت تاریخی و معماری شهر ، بخش اعظم آن تخریب و یا تکه تکه شده است !
محله اسحاقیه! نامی که بجز خیلی قدیمی ها در قم شاید کمتر شنیده شده است !
محله باغ پنبه، بخشی در بافت قدیمی که شانه مسجد جمعه میزند و بخشی مدرن که در کوچه های باجک نمایان می شود، محله ای که تکه تکه شده است !
خیابان آستانه نامی که باید فقط در نقشه های قدیمی جستجوکنید !
باغ ملی ! یادگار دوران کودکیمان ! با ساختمان شهرداری و معماری قشنگش ! ساختمانی که لچوجانه یک شبه با کلی اثاثیه داخلش تخریب کردند تا مبادا دستور عدم تخریب صبح از راه برسد! که چنین بود!
باغ ملی، باغی مصفا درمرکزشهرکه تن خسته زوار را سایبان بود و حوض های پر ابش با فواره های همیشه روشنش هنوز از جلوی چشمانم رژه میرود. باغی که ابتدا دست ناآگاهی به انگیزه دفن شهدا تخریبش کردند و سپس سودجویان رسمی و غیررسمی به پاساژ الغدیر!! تبدیلش کردند!
اینها و مطالب دیگر، قسمت سوم گزارش قم گردی از محله ها و گذر محله های قم است .
قسمت سوم : qomgard@
در قسمت اول این گزارش محلات قم را به چهار بخش تقسیم کردیم .
در قسمت دوم گزارش بخش اول یا بافت اولیه قم ، یعنی محلات اطراف خیابان چهارمردان و آذررا، در محدوده باغ قلعه و خیابان معلم تا بلوار۱۵ خرداد و دروازه ری را معرفی کردیم .
در این قسمت به محلاتی می پردازیم که درادامه توسعه قم در اطراف حرم ، در امتدا و اتصال به محلات اولیه شکل گرفته است
محلات ثانویه قم عبارتند از :
یک : محله آستانه؛ کوچه و گذرهایی که عمدتا اطراف حرم در امتداد خیابان آستانه(گذرخان و خیابان حضرتی کوچه ننه عباس و آب انبار سید عرب) و خیابان ارم(کوجه حرم و کوچه ارک کوچه آقازاده) و خیابان صفائیه (کوچه ممتاز و بیگدلی تا میدان صفائیه ) بوده است.
دو : محله باغ پنبه ؛ شامل کوچه های اطراف خیابان باجک یک ،ضلع شرقی منتهی به مسجد جامع ،اطراف بازار تا فلکه جهاد و بلوار ۱۵ خردادو ازسویی منتهی به محله عربستون(خیابان عمار یاسر)
سه : محله اسحاقیه ؛ محدوده ساحل غربی رودخانه، از قم نو و قبرستان نو و کوچه آبشار تا خاکفرج و وادی السلام . به این منطقه، بعدها محلات دوسوی خیابان امام (تهران) تا میدان سعیدی(میدان نو و کوچه مولوی ) و میدان امام خمینی ،مثل کوچه آقا بقال و کوجه حاج زینل (منطقه ۳ شهری) افزوده شده است.
توصیف محله آستانه در این قسمت ! qomgard@
محدوده این محله با نواحی زیرتعریف میشده است :
۱- خیابان بالا یا خیابان حضرتی، این خیابان ابتدایش دروازه خاکفرج یا پل علیخانی و انتهایش مدرسه دارالشفاء بوده است ( از مقابل درب دار الشفاء خیابان پیچ می خورد بطرف میدان آستانه) . ضلع غربی مسجد امام حسن عسگری درحاشیه این خیابان بود.در دو سوی این خیابان مسافرخانه ها و گاراژهای متعدد قرار داشت. بخشی از این خیابان در یک مرحله توسط سیل و مرحله آخر کلا تخریب و در صحن جدید آستانه مفقود شد . بخشی ازمغازه های این خیابان به یمن وجود هتل بین المللی وابسته به آستانه باقی مانده است.
۲- خیابان پایین، ابتدای آن درب شرقی مسجد امام و انتهای آن آب انبار سید عرب بوده است. بخشی از این خیابان هنوز پا برجاست . تعدادی مغازه ودرب ورودی بازارقدیمی سرپوشیده امروزه ضلع شمالی صحن جدید را تشکیل می دهند. که به کوچه ننه عباس معروف است . خیابان ارم منتهی به سه راه بازار این بخش و بخش کوچه آب انبارسید عرب را قطع کرده است .
این دو خیابان اولین خیابانهای قم هستند . خیابان ارم و آستانه در سالهای بعد و چهارمردان و آذر در زمان پهلوی اول بعد از این خیابانها کشیده شده است
۳- کوچه حرم، که ابتدای آن صحن جدید (صحن آیینه یا صحن اتابکی) و انتهای آن کوچه ارک و محوطه کوچک ارک، (خیابان ارم وارک)، (این ناحیه متعلق به کیکاووس میرزا، پسر فتحعلیشاه بوده است . خیابان بهار که بعدها تخریب و جزء حرم (شبستان) شد بخشی از این محله بوده است. بیت ایت الله نجفی مرعشی در این ناحیه است.

۴- گذرخان ؛ بازارچه قدیمی روبروی میدان آستانه درحاشیه خیابان ارم که هنوز سرپاست . انتهای این بازارچه یک سه راه و یک حمام قدیمی است . یک طرف آن به سمت کوچه ارک و طرف دیگر آن به سمت خیابان چها رمردان ادامه دارد .خانه امین السلطان قبلا دراین سه راه، به طرف ارک بوده است . کوچه اعتضاد الدوله (اعتضاد الدولة، حاکم قم در دوره قاجار) و کوچه حاج محمد علی سقا (که در صحن اتابکی سمت سقایی داشته ) و کوچه زند وکیل و کوچه کلاه فرنگی و همچنین مسجد فاطمی یا مسجد خانم در این مسیر واقع شده است . طرف دیگر این سه راه به محله عشقعلی و خیابان چهارمردان منتهی می شود که فعلا به محله عربها تبدیل شده است . کوچه زند وکیل و گذر آسید عبدالله (کوچه ماهی فروشها) در این مسیر است.
ادامه این مسیر که توسط خیابان چهار مردان قطع شده است به گذر دایی عابدین و کوچه پشت باره می رسد که در انتها به آب انبار سید عرب ختم می شود
۵- بازارچه سلامگاه؛ قبلا ازچهارراه بازار به طرف مسجد امام بازارچه ای وجود داشته که در هنگام بیرون آمدن از آن بازار، حرم مطهر دیده می شد. این بازارچه با احداث خیابان آستانه در زمان پهلوی اول خراب گردید. qomgard@
۶- خیابان آستانه ، حد فاصل چهارراه بازاراز مقابل مسجد امام حسن تا میدان آستانه و ابتدای خیابان حضرتی و شیخان بود که در چند سال اخبر تخریب و میدان بزرگ امام خمینی و در زیر ان پارکینگ چند طبقه و بازارچه تاسیس شد . ( میدانی بی قواره و فاقد هر گونه ساختار معماری ) .از این خیابان هتل بین المللی و مسجد نو و چند مغازه جنب آن باقی مانده است . عمده ترین گارازهای مسافربری درضلع غربی این خیابان بود . ضلع شرقی این خیابان باغ ملی و ساختمان فرمانداری قم و میدان حراجی ها و فروشگاههای متعدد پوشاک وجود داشت.
در انتهای خیابان آستانه بطرف خیابان حضرتی ، کوچه سنگتراشها بوده که کلا تخریب گردیده است. در این کوچه کارخانه برقی بوده که از طرف احمد شاه برای تامین برق استانه تاسیس شده بود . نام دیگر این کوچه ، حوض قهوه بوده است .
قبل از احداث این خیابان و خیابان ارم حد فاصل چهارراه بازارو مسجد امام تا صحن اتابکی حرم محدود به رودخانه از غری و گذر خان و بقعه ابن بابویه از شرق کلا گورستان بوده است . ( میدان آستانه فعلی با پاساز الغدیر همان گورستان قدیم است )
۷- خیابان ارم ، حد فاصل سه راه بازار تا چهارراه شهدا یا فاطمی است.در ابتدای ضلع شرقی این خیابان یک بازار قدیمی و تاریخی است که در انتها به کوچه ننه عباس یا میدان بزرگ امام خمینی فعلی ختم می شود (عمدتا پوشاک ) بعداز کوچه ننه عباس ساختمان شهرداری و باغ ملی قرار داشت که کلا تخریب و فعلا پاساژالغدیر و بخشی هم مقبره شهدای سوم خرداد است .
قبرستان و بازارچه شیخان و در ادامه بخشی از باغ ملی مجاور میدان آستانه در حاشیه این خیابان است که از گزند تخریب ها در امان مانده است . کلا ضلع شرقی صحن اتابکی با دربهای متعدد در حاشیه این خیابان است . اادامه این ضلع به پاساژ قدس که قبلا یک حمام بود می رسد و در آخر اداره آموزش و پرورش قم با یک بنای تاریخی و زیبا قرار داشت که اخیرا تخریب شد(در حال احداث یک بنا ؟؟ وسیع است تا مجاورت مدرسه حجتیه )
حاشیه شرقی خیابان ارم در ابتدا کوچه آب انبار سید عرب و سپس خانه تولیت قم بود که کلا تخریب و مدرسه آیت الله گلپایگانی ساخته شد. بقعه علی بن بابویه با کمی فاصله مجاور این مدرسه است. ورودی گذرخان و مدرسه خان و سایر محلات قم مثل عشقعلی و الوندیه قبل از احداث خیابان چهارمردان از روبروی حرم و از این منطقه بوده است . بعد از این قسمت به کوچه ارک و کوچه آقازاده میرسیم که به چهاراه شهدا ختم می گردد . qomgard@
توصیف محله اسحاقیه و باغ پنبه در گزارش بعد.

محلات گذر خان و عشقعلی از زاویه روی یکی از گلدسته های صحن اتابکی

نمای اطراف حرم از زاویه آن سوی رودخانه محدوده میدان نو

درب جنوبی حرم ابندای خیابان موزه (الان درون حرم – درب حاشیه خیابان ارم

میدان استانه کنونی