گزارش جلسه ۵۰۷ بنیاد قم‌پژوهی از بازدید محوطه باستانی قلی‌درویش و قلعه گبری جمکران

گزارش جلسه ۵۰۷ بنیاد قم‌پژوهی از بازدید محوطه باستانی قلی‌درویش و قلعه گبری جمکران

حسین صادقی پژوهشگر تاریخ و فرهنگ قم درباره محوطه باستانی قلی‌درویش بیان کرد که نخستین مطالعات علمی باستان شناسی درباره جمکران (قلی‌درویش) در سال‌ ۱۹۸۱ میلادی توسط کلایس آلمانی صورت گرفته و مقاله‌ای تحت عنوان خوراباد و جمکران از محوطه استقراری سخن گفته است. درباره وجه تسمیه قلی‌درویش هم در کتاب احسن التواریخ روملو شخص قل‌درویش از طرف شاهرخ تیموری به حکومت کرمان گماشته شده است ولی توسط جهانشاه قره قویونلو در سال ۸۵۸ اسیر و به این مکان منتقل شده است و یا شاید محل دفن آن باشد.

صادقی افزود: اولین استقرارهای روستایی در قم در محوطه قره‌تپه قمرود در هزاره ششم قبل از میلاد در کنار رودخانه قمرود شکل گرفته است. بزرگ‌ترین سفال ایران در تپه قمرود و سفالی با نقش یوز ایرانی که شاید قدیمی‌ترین سند حضور یوز در ایران و در دشت مسیله باشد در یافته‌های تپه قمرود به دست آمده است که زینت‌بخش موزه ملی ایران هستند.

وی  در ادامه گفت: محوطه شهرنشینی قلی‌درویش، لایه‌های قلی درویش از هزاره پنجم تا دوره متاخر را در خود جای داده است. لایه‌های دوره تاریخی قلی‌درویش دوره ساسانی، اسلامی میانه و اسلامی متاخر متاسفانه از بین رفته است. وسعت قلی‌درویش حدود صد هکتار بوده با ارتفاع حدود بیست متر ولی امروز وسعت کمی از محوطه و ارتفاعی حدود پنج متر بیشتر باقی نمانده است. مدارک به دست آمده از قلی‌درویش در عصر آهن که بیشترین آثار را در خود جای دارد دارای ساختار شهرنشینی است. قبلاً بیشتر فضاهای عصر آهن مرتبط با گورستان‌ها بود. فضاهای مذکور دارای نقش و عملکرد جداگانه‌ای هستند؛ مانند فضاهای مرتبط با فعالیت تجاری و اداری یا فضاهای کنش آیینی و مذهبی یا بقایای معماری نظامی و سیاسی یا واحدهای تخصصی صنعتی.
صادقی درباره واحدهای مسکونی بیان کرد که این واحدها با توجه به ساختار طبقه اجتماعی شکل گرفته و خانه افراد در طبقات بالا دارای یک اتاق نشیمن یک انباری و یک آشپزخانه است. سقف خانه‌ها از تیرچه و کاه‌گل است و کف فضاهای معماری با حصیر فرش شده و خانه‌ها با دیوار به عرض یک تا دو متر از دیگر خانه‌ها تفکیک می‌شود که نشان از مالکیت خصوصی و ساختار شهری جوامع عصر آهن است.

صادقی در ادامه بیان کرد که قلی‌درویش دارای ساختار کنش آیینی و قدیمی‌ترین نیایشگاه عصر آهن است که به صورت چند صفه و به وسیله یک پلکان با دیگر صفه‌ها در ارتباط است که بعد از نیایش و ترک محل برای وارد نشدن آلودگی به فضای نیایشی در چندین لایه با گچ و کا‌ه‌گل و خشت مهروموم شده است. روی سکوهای پله‌ای پیکرک‌های گلی و در کف فضاها سفال‌های زیبایی از جمله یک ریتون ماهی به نیایشگاه اهدا شده است. در بخش صنعتی نیز کوره‌هایی به شکل چلیپایی و نعل اسبی که احتمالاً برای سفال‌پزی و فلزگری است شناسایی شده است.

صادقی درباره محوطه انباری قلی‌‌درویش بیان کرد که چندین خمره بزرگ با ارتفاع حدود ۱/۳۰ یافت شده که حدود ده خمره بزرگ است که نشان از ساختار شهرنشینی استت ومهرهای استوانه‌ای و استامپی، ژتون‌ها پلمپ‌های گچی، توکن‌های سفالی، همه نشان از ضمانت بازرگانی و اجرایی پیچیده جوامع عصر آهن است.
وی همچنین افززود: ساختار حکومتی در محوطه که متاسفانه بیشتر آن تخریب شده است، یک بخش سکوی خشتی به ابعاد حدود سی‌‌صد متر مربع شناسایی شد.
در لایه‌های قلی درویش در هزاره چهارم خلا مسکونی وجود دارد که به دلایل نامعلوم به پنج کیلومتری شمال غرب محوطه یعنی شاد قلی‌خان در عماریاسر منتقل شده‌اند و دوبار با شرایط خوب مکان قلی‌درویش استقرار دوباره شکل گرفته است.

پس از بازدید از قلی‌درویش، صادقی درباره محوطه قلعه گبری داخل جمکران هم اطلاعاتی را ارائه کرد. او بیان داشت که قلعه متعلق به دوره ساسانی و احتمالاً قلعه مزرعه مسکون بوده است که در اطراف جمکران احتمالاً کشاورزی صورت گرفته حاکم یا ارباب و رعیت‌ها درون قلعه استقرار یافتند. صادقی بیان کرد که قلعه دارای پلان مربع به ابعاد ۵۵×۵۵ متر با مساحتی حدود سه هزار متر مربع است. دارای چهار برج در چهار طرف و دیوارهایی به ضخامت چهار متر و ارتفاع حدود ده متر است. در ادامه صادقی افزود: روش چیدمان دیوارها به این شکل است که دو متر ابتدا با چینه و سپس سه ردیف خشت به ابعاد حدود ۷×۲۶×۲۶ سانتی‌متر ساخته می‌شد و دوباره یک ردیف یک متر چینه و دوباره خشت و تا بالا ادامه می‌یافت. صادقی در ادامه گفت: متاسفانه فضاهای مسکونی واحدهای درون قلعه در گذشته به علت کوره‌پزی و استفاده برای خاک کوره از قلعه خارج شده و هیچ‌‌گونه فضای معماری داخل قلعه موجود نیست.

وی در پایان افزود: امیدواریم متولیان میراث برای اوضاع آشفته این قلعه ارزشمند تاریخی تمهیداتی در نظر گیرند و آن را به فضایی فرهنگی یا پارکی برای اهالی اطراف قلعه آماده کنند.