گورستان کهن قم (باغِ بابِلان) -پارۀ نخست

سید محسن محسنی

جناب حسین فروغی قسمتی از خاطرات شیخ محمدحسین کاشف الغطاء -راجع به تخریب قبرستان قدیم قم در ۱۳۲۱ش- که با عنوان «بند بند سرگذشتم» به فارسی ترجمه شده است، برای بنیاد قم پژوهی فرستاده‌اند. ضمن تشکر از ایشان، فهرست‌وار و به کوتاهی –و بیشتر و فعلا” بر مبنای حافظه- موارد زیر را متذکر می‌شود:
۱٫ مرحوم استاد ایرج افشار در یکی از شماره‌های مجله آینده –حدود سه دهه پیش- یادداشتی در بارۀ فواید گورشناسی از جمله فواید اجتماعی، تاریخی، فرهنگی و جز آن درج کردند و اهمیت این امر را نمایاندند.
۲٫ در چند دهۀ اخیر نیز گورستان‌های کهن چند هزار ساله و چند صد ساله و چند ده ساله در تهران و قم و جاهای دیگر به علل مختلف ویران گردیده‌اند. با این وضعیت اهمیت یادآوری استاد افشار بیشتر آشکار می‌شود. برای نمونه گورستان‌های واقع در خیابان خاوران و مسگرآباد تهران که به شخصه حداقل دورا دور دیده بودم و بعدها پاره‌ای به بوستان شهرداری تبدیل گردید. وادی‌السلام و شاهزاده احمد قم (خیابان خاکفرج) از این جمله است. جالب توجه است که مرحوم خانم پوران سلطانی –مادر کتابداری ایران- همسر وفادار مرتضی کیوان که به علت عضویت در حزب توده در اوایل دهه سی تیرباران شد، هنگامی که بر سر قبر شویش رفته و با تخریب گور مواجهه شده بود و متأثر و غمگین به شاعر پُرآوازه هوشنگ ابتهاج که دوست هردو بود، مراجعه کرد. ابتهاج چنین سرود:
ساحت قبر تو سروستان شد
من ندانم تو کدامین سروی؟!
۳٫ با توجه به اهمیت گورشناسی در سفری که چند سال پیش به کهک قم به اتفاق دانشور محترم جناب سید صادق اشکوری-مدیر مجمع ذخایر اسلامی- داشتیم، گروه همراه ایشان از شمار قابل توجهی از قبرستان‌ها و سنگ قبرهای آن‌جا و روستاهای اطراف تصویر برداری نمودند. در همین راستا عکسبرداری از قسمتی از قبرستان بیات –گویا از دورۀ پهلوی اول و دوم مقابل حرم حضرت معصومه(ع) و محل دفن مهندس بازرگان را- به همراه آقای موسوی‌نژاد -پژوهشگر افغانی- انجام دادیم. ایشان به شخصه از قسمت‌هایی از قبرستان وادی‌السلام قم نیز تصویر برداری کرده‌اند. در ادامه در سفری که همراه جناب اشکوری به کاشان داشتیم، از شماری از قبرستان‌ها و سنگ قبرهای این شهر و روستاهای اطراف عکسبرداری شد. همچنین از قبرستان یهودیان آن شهر-که در ابتدا با ممانعت خانوادۀ نگهبان آن قبرستان روبه‌رو شدیم -لیکن با اصرار و ابرام بنده خوشبختانه موفق به این کار شدیم و از تمامی سنگ قبرها که به خط عبری بود عکسبرداری شد. امید داریم این تصاویر هرچه زودتر نشر شود.
۴٫ قبرستان کهن قم در واقع همان باغ بابلان (ظاهرا” با کسرۀ ب دوم) در قسمت شرقی رودخانۀ گذرنده از قم با نام تاریخی گلفشان است که حضرت معصومه (ع) در سال ۲۰۱ ق بعد از تشریف فرمایی به قم و اقامت کوتاه مدت حضرت‌شان که منجر به وفات‌شان شد در آن‌جا به خاک سپرده شدند.
۵٫ پس از تدفین آن حضرت به‌تدریج تعدادی از طالبیان و منسوبان به حضرت و سادات و علمای دیگر در پیرامون قبر مطهر به خاک سپرده شدند و این امر تا روزگار قاجار و اوائل پهلوی در بیرون از حرم مطهر ادامه داشت.
۶٫ هنگام احداث صحن نو (اتابکی) در زمان میرزا علی‌اصغر خان امین السلطان صدر اعظم قدرتمند ناصرالدین شاه به حکایت میرزا علی‌اکبر فیض در کتاب «تذکره شعرای معاصرین دارالایمان قم» تصحیح دکتر فولادی، چاپ بنیاد قم‌پژوهی، در شرح حال استاد حسن معمار قمی -سازنده حرم- از مخالفت علمای قم به علت پیدا شدن استخوان اموات یاد کرده است.
۷٫ خوشبختانه با اختراع صنعت عکسبرداری و ورود سریع آن به ایران، عکس‌های تاریخی از محوطۀ قدیمی این قبرستان و احداث صحن نو و بعد از آن که به دست عبدالله قاجار و غیره گرفته شده است در دست داریم.
۸٫ این گورستان کهن هزار و اندی ساله در زمان پهلوی اول –طبق مسموعات در سفر اول او و به دستور او- برای احداث میدان آستانه وخیابان‌های آستانه و ارم تخریب شد. ظاهرا” تخریب در سالهای ۱۳۰۹ تا ۱۳۱۲ صورت گرفته است (احتیاج به بررسی دقیق و مستند دارد.) نکتۀ مهم این است که در این تخریب استخوان های اموات تخلیه نشد و ظاهرا” روی آنها با آسفالت یا درختکاری پوشانده شد.