✅ قنات یا چاه در قم

سیدمحسن_محسنی
«سیستم معروف به کاریز یا قنات، عبارت از کانال زیر زمینی بود که گاه پل می‌زدند و طولش گاه به پنجاه کیلومتر می‌رسید و در قم پلی زیر زمینی از این نوع بوده است.»
{پانوشت: آقای محیط طباطبایی چند سال پیش در یکی از سخنرانی‌های رادیویی توصیفی از این قنات به عمل آورد و گفت حتی در ساختن آن قطعات آهن نیز به کار رفته است.}
(تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، آدام متز، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، ج۲، امیر کبیر، ۱۳۶۲)

می‌گویند قنات یا کاریز اختراع ایرانیان است. علی‌رغم خشکی اقلیم قم، از دیرباز این منطقه دارای قنات‌های متعددی بوده که گواه آن «کتاب قم» است که نام و احکام این منابع آب را با عنوان کاریز آورده است. ضمن این‌که منابع بعدی مربوط به قم نیز از قنات‌ها به کرات یاد کرده‌اند. جز آن قنات‌های دایر موجود در قم تا چند دهه پیش آب بسیاری از مزارع و باغات را تأمین می‌کرد. افزون بر آن، منطقه حاجی آباد لک‌ها و حاجی آباد آقا از کثرت قنات از قدیم موسوم به قنوات بوده است. حتی در دهه‌های اخیر که پدیدۀ «شهر انگاری» در کشور رایج شد و روستاهای مذکور شهر تلقی گردید، نام «شهر انگاره» جدید به « قنوات» موسوم شد.(نگارنده تبدیل روستاها را به شهر، «شهر انگاری» نام نهاده‌ام و با این کار موافقت ندارم. به دلایلی که جای بیاش این‌جا نیست.)
به هر حال گویا از اوایل دهه چهل حفر چاه‌های عمیق که الآن مصیبتی شده است در ایران باب شد. پرسش این است با توجه به این‌که تقریبا تمامی دشت‌های ایران ترازشان منفی شده است، ادامه حفر چاه به‌خصوص در مناطق خشک توجیه عقلی و منطقی یا علمی دارد؟ بی‌گمان پاسخ منفی است. یکی از کارهایی که می‌باید با جدیت در دستور قرار گیرد، مسدود کردن مطلق چاه‌های عمیق غیر مجاز و همچنین مجاز با رعایت حقوق دارندگان این چاه‌ها و جوانب دیگر در بازه‌های زمانی کوتاه مدت و میان مدت و دراز مدت در دشت‌های با تراز منفی است.
از دیگر سو محققان باید تحقیق در باره قنات‌ها را دنبال کنند و در همین راستا احیای قنوات نیز به صورت جدی دنبال شود و دولت هم اعتبارات لازم در این خصوص را تأمین کند؛ چرا که قنات بهترین «آب سنج» طبیعی سازگار با محیط است. در این راستا مطالعات زمین‌شناسی و رجوع به عکس‌های هوایی مربوط به قم که از سال ۱۳۳۴موجود است، ‌باید مورد توجه باشد. جز آن یکی از دفاتر دوازده گانه اداره ثبت مخصوص قنوات است که به عنوان مستند قانونی و هم در تحقیقات قابل استفاده و رجوع است.
قنات‌ها از نظر وضعیت به سه دسته تقسیم می‌شوند:
۱٫ قنات‌های به طور کلی تخریب و نابود شده که مادرچاه و کوره و مظهر آنها از بین رفته یا بر جای آنها ساختمان درست شده که از بحث سالبه به انتفای موضوع است.
۲٫ قنات‌های دایر که از وضعیت آنها فعلا اطلاعات تفصیلی نداریم. جز معدودی که در روستاهای کوهستان قم جاری است.
۳٫ قنات‌های بایر.
موضوع بحث ردیف سوم است.
بر اساس دانش نشانه‌شناسی اگر مطلع شدید قنات‌های بایر شهر و روستاها احیا شده است و آب در آنها جریان دارد، بدانید حال محیط‌زیست رو به بهبودی است و اگر چاه عمیقی زده شد رو به وخامت بلاتردید.