✅ نخستین سرشماری علمی و دقیق جمعیت قم(دوره ناصرالدین شاه)

سیدمحسن_محسنی
اینک(مهر۱۳۹۵) که سرشماری جدید جمعیت کشور در حال جریان است، مناسبت دارد گفته شود که علمی‌ترین و دقیق‌ترین سرشماری قم نخست‌بار در سال۱۲۸۴ – ۱۲۸۵ق در دوران ناصرالدین شاه صورت پذیرفته است. این سرشماری در قالب رساله‌ای با عنوان «کتابچه اَعداد نفوس اهالی دارالایمان قم» جزو رسائلی است که در دوره ناصری به منظور تدوین مرآت البلدان(دانشنامه کشوری به دستور و با مراقبت اعتمادالسلطنه) فراهم آمده و نسخۀ آن در مجموعه‌ای است که در محل کاخ گلستان نگاهداری می‌شود.
این کتابچه به صورت عکسی در سال ۱۳۶۴ در کتاب «قم‌نامه»(مجموعه مقالات و متون در بارۀ قم) به کوشش دکتر مدرسی طباطبایی چاپ شده بود. اما این چاپ بسیار کدر و ناخوانا است. جناب مدرسی مرقوم داشته‌اند که این اثر نوشتۀ محمد تقی بیگ ارباب است. به این دلیل که «او در رساله حاضر ذیل سخن از قنات ناصری، از خود به همان‌گونه که در تاریخ دارالایمان قم ۱۱۶ دیده می‌شود یاد نموده است.» (ص۶)، اما با رجوع به این موضع چنین چیزی دیده نمی شود. با وجود این، نظر ایشان صائب است و با این‌که در آن روزگار شهر قم دو تاریخ‌نگار نامدار داشته است(فیض و افضل الملک)، شخص معتمد دیگری که بتواند چنین کار دقیقی را با حوصله به سرانجام برساند، وجود نداشته است.
ارباب با رجوع به تک‌تک خانه‌ها در شهر و با ذکر نام صاحب‌خانه، تعداد ذکور و اناث (مرد و زن) خانه‌ها را و این‌که در کدام محله قرار دارند، به دست داده است. همچنین او با مراجعه حضوری و دانه به دانه اماکن، تعداد خانات و کاروان‌سراها و بازارها و حمام‌ها و گذرها و دکاکین با ذکر شغل و باغات و طواحین(آسیاها) با ذکر نام و صاحبان آنها و قنات‌ها و طوایف شهر و تعداد آنها و قراء(روستاها) را با توضیح مختصری در باره آنها و با دقتی بی‌نظیر آورده است. بدین ترتیب یکی از علمی‌ترین و دقیق‌ترین سرشماری‌های قم در دوره ناصری در دست است.
این رساله از حیث «نام شناسی» و «لقب‌شناسی» آن دوران، «شغل‌شناسی»، «جمعیت‌شناسی»، «جغرافیای تاریخی»، «تاریخ اقتصادی» و «تاریخ کشاورزی» و جز آنِ قم درخور توجه و اهمیت بسیار است و آگاهی‌های ارزشمندی از آن روزگار به دست می‌دهد و محلی است برای تحقیق پژوهشگران.
نگارنده قصد تصحیح این رساله را داشت، لیکن موفق به یافتن عکس شفافی از آن نشد. خوشبختانه با خبر شد جناب حسین احمدی رهبریان به عنوان رساله دانشگاهی با نظارت جناب دکتر محسن روستایی این کتابچه را تصحیح کرده اند و انصافا زحمات بسیاری بابت این کار متحمل شده‌اند. ایشان کتاب را جهت انتشار به بنیاد قم‌پژوهی سپرده‌اند که مراحل آماده‌سازی برای چاپ را طی می‌کند. نسخه «پیش از چاپ» آن اخیرا جهت ملاحظه مدت کوتاهی در اختیار نگارنده بود و مواردی را جهت اصلاح متذکر شدم. امیدواریم با همکاری یکی ازدستگاه‌های متولی استانی این اثر ارزشمند منتشر شود.
ناگفته نماند جمعیت قم در سال ۱۳۰۹ ق به گفته افضل الملک ۳۵ هزار نفر بوده است.