💠 سفری به قم

مهر ۱۳۴۱ (۱)

از آنجایی‌که مقاله «مسافرت به کاشان» در شمارۀ گذشته کاوش مورد استقبال خوانندگان قرار گرفت و ژورنال دو تهران از ما اجازه خواست که آن را به زبان فرانسه ترجمه و منتشر کند، لذا در نظر داریم در هر شماره یکی از شهرهای کشور را به خوانندگان معرفی کنیم. در این شماره به شرح جامعی از شهرستان قم که از لحاظ موقعیت جغرافیایی و مذهبی و مؤسسات نفتی شایان کمال توجه است می‌پردازیم.

قم را از سه نظر باید مطالعه کرد: موقعیت روحانی و مذهبی – جغرافیایی – نفت.
کلمه قم را مورخان نوشته‌اند که در اصل (کومه) بوده یعنی سرزمین قم پیش از آنکه به صورت شهر درآید چوپان‌ها گوسفندهای خود را به آنجا کوچ می‌دادند و کومه‌هایی درست می‌کردند. این کومه‌ها کم کم زیاد شد و به صورت ده کوچکی در آمد. تدریجاً در اثر مرور زمان و ازدیاد سکنه تبدیل به شهر شد تا بعد از ظهور اسلام و استیلای عرب به كلمه (قم) تبدیل گردید. درباره نام قم روايات و افسانه‌های چندی هم نقل کرده‌اند که: چون ابلیس در این بقعه به زانو در آمده بود رسول او را گفت: قم يا ملعون؛ یعنی بر خیز ای ملعون و بدین سبب قم را نام قم کردند. (۱) یا: کشتی نوح به زمین قم که رسید ایستاد و این زمین قطعه‌ای است از بیت المقدس … (۲) حمزة بن حسن صاحب تاریخ اصفهان قم را مأخوذ از (کمیدان) می‌داند.
قم جزو استان دوم است. از شمال به تهران و از مشرق به كوير نمک، از مغرب به اراک و از جنوب به محلات محدود است. وسعتش تقریباً هفت هزار کیلومتر مربع است و این تقریب از آن لحاظ است که از سمت کویر و دریاچه قم حد مشخصی ندارد. شهر قم در جنوب دریاچه حوض سلطان واقع شده و ارتفاعش از تهران کمتر است. بنای این شهر به احتمال قوی قبل از اسلام بوده و جمعیت آن را در حدود یکصد و پنجاه هزار نفر تخمین زده‎اند. وسعت قم چهار کیلومتر مربع و آب هوای آن گرمسیر و متغیر است به طوری‌که گاهی گرمای آن به ۴۸ درجه بالای صفر و سرمای آن به ۱۵ درجه زیر صفر می‌رسد.
قم از نظر جغرافیایی در سر راه اصفهان – تهران – شیراز و خط غرب: (اراک – ملایر – بروجرد) و کاشان قرار گرفته و راه‌آهن سرتاسری کشور از آن می‌گذرد. شهر قم از شهر جهت وسایط نقلیه و ایاب و ذهاب شهر پر جنب و جوشی است و به خلاف خیلی از شهرهای ایران که فاقد وسایل مسافرت است هتل و مهمانخانه و مسافرخانه زیاد دارد. گو اینکه اماکن عمومی آن چندان مدرن و حتی رضایت بخش نیست ولی حوایج مسافر را تا حدی تأمین می‌کند. امتیاز خاص این شهر بیداری دایم شهر مخصوصاً دكاكين حوالی صحن و خیابان آستانه است. شما اگر ساعت دو بعد از نصف شب به این شهر وارد شوید شهر مثل اول شب روشن و بیدار است. شهر قم در حدود دوازده خیابان دارد. خیابان مهمش آستانه، ارم و آذر است. از دوران سلطنت اعلی‌حضرت فقید به این‌طرف غیر از یکی دو دبیرستان و بیمارستان بنای جدید دیگری در این شهر ساخته نشده. قم از نظر کارخانه‌های صنعتی فقیر است. سابقاً کارخانه شیشه سازی و به اصطلاح آن روز (شیشه‌گرخانه)‌ای داشته که پیشرفت‌های شیشه‌سازی و بلورسازی در ایران به کلی تعطیل شده است. فقط صنعت فرش‌بافی آن بعد از کاشان رونق خود را حفظ کرده است. چون فرش قم از حیث رنگ آمیزی و ثبوت رنگ جزو فرش‌های طراز اول به حساب می‌آید.

آب قم
قم از رشته قنوات مختلفی مشروب می‌شود و از آب رودخانه هم استفاده می‌کند ولی در سال‌های اخیر که آب قم با استفاده از قنوات به علت وسعت زراعت و کثرت نفوس تکافوی احتیاج مردم را نمی‌کرد شهرداری به فکر افتاد چاه‌های عمیقی سر چهار راه‌ها احداث کند. اشخاص دیگر به تأسی از این عمل چه شخصاً و چه به صورت شرکت چاه‌های عمیقی در نقاط مختلف شهر به وجود آوردند که برای امور زراعتی و گاهی شرب عمومی مورد استفاده قرار می‌گیرد. شرب آب از دیر زمان روش مخصوصی داشته که تا به امروز هم به علت نبودن لوله‌کشی از همان متد استفاده می‌شود. اهالی آب مشروب خود را در زمستان در آب انبارهای بزرگ شخصی و عمومی ذخیره می‌کنند این آب چون به مرور زمان مواد زایدش ته‌نشین می‌شود برای شرب گوارا می‌گردد. ساختمان این آب‌انبارها در هر محل (آب انبارهای عمومی) از طرف بعض خیراندیشان و یا اعانات محلی ساخته می‌شود و آنقدر گود آن را وسیع و سطح آن را پایین می‌گیرند که بعضی از آنها مثل آب‌انبار (سردار) که مقابل در صحن قرار گرفته بالغ بر چهل پله دارد و آبش غیر از لب شوری که به مذاق مسافران شیرین نیست فوق العاده سبک و خنک است.

پاورقی:
۱. مختار البلاد، تألیف ناصرالشریعه.
۲. تاریخ قم، تألیف فقیر‌ الی‌اله الغنی محمدحسین بن محمدحسن قمی مدعو به ناصر.

 مهر ۱۳۴۱ (۲)

قم و روحانیت
اهمیت عمدۀ قم جنبه مذهبی و روحانیت آن است که هر سال جمع كثيرى شیعۀ اثنا عشری از کشورهای مختلف دنیا و شهرستان‌های ایران برای زیارت به آنجا روی می‌آورند. تمرکز روحانیت در قم مسبوق به سابقه نجف است که ما تاریخچه مختصری از آن را در این جا یاد می‌کنیم:
کلمه روحانی (شیعه) به معنی پیروی است؛ یعنی متابعت از علی علیه السلام وصى بلافصل پیغمبر. از دوران خلفای راشدین همیشه هواداران علی از نظر مقامات اداری در اقلیت بودند و نفوذ دولتی آن‌ها ضعیف بود ولی باطناً فضیلت و تقوای ائمه و راهنمایان آن‌ها مورد احترام خلفای هر عصر بود؛ به طوری که گاهی در مسائل غامض دینی و مباحث مشکل از آن‌ها استمداد می‌جستند. تا هنگامی‌که ضعف دوران خلافت به مقتضای زمان پدیدار شد جامعه شیعه جنبشی کرد و تشکیلاتی فراهم آورد و تشکیلات وسیعی در محله (کرخ) بغداد داد و در برابر اهل سنت و جماعت ایستاد ولی باز سنی‌ها غلبه کردند و یکی از هدات بزرگ آنان یعنی شیخ طوسی را با آتش زدن خانه و کتابخانه از بغداد راندند. شیخ ناگزیر به حال عزلت و گوشه‌گیری به نجف پناه برد. مریدان به‌تدریج از بغداد و سایر نقاط نجف روی‌آور شدند و در آنجا تشکیلات شیعه را گسترش دادند. کم‌کم نجف محل درس و بحث و به اصطلاح امروز حکم (دانشگاه شیعی) را پیدا کرد و کسانی‌که می‌خواستند در رشته اجتهاد شیعه تبحر پیدا کنند لازم بود سالیان درازی در نجف به تحصیل علوم بپردازند تا از این دانشگاه فارغ التحصیل شوند. علامه مجلسی در یکی از مجلدات بحار به نقل از احادیث شیعه روایت می‌کند که: علم از کوفه به قم انتقال خواهد یافت. (۱) تمرکز روحانیت در قم صحت این خبر را تأیید کرد و عامل بسیار مهم آن، مرحوم آیت‌الله حائری یزدی بود که مقارن ۱۳٤٠ قمری مصادف با دوران سلطنت اعلی‌حضرت فقید در قم اقامت گزید.
آيت‌الله حائری با کمال مجاهدت روحانیت را در قم علم کرد تا در سال ١٣٦٤ قمرى آيت‌‌الله بروجردی زعامت حوزه علمیه قم را به عهده گرفت و آن را به کمال اوج خود رسانید؛ به طوری که شش هزار نفر از طلاب علوم دینی را تحت تکفل داشت. و قم را به عنوان بزرگ‌ترین دستگاه جامعه تشیع به جهان معرفی کرد. پس از هفده سال زعامت در سال گذشته به علت کهولت سن و عارضه قلبی زندگی را بدرود گفت و ادارۀ امور حوزه علمی او به دست آقایان: آیت‌الله سیدشهاب‌الدین نجفی – آیت‌الله شریعتمداری – آیت‌الله گلپایگانی افتاد که در حال حاضر تعهد امور طلاب و حل و فضل کارها در دست آن‌ها است.(۲)

پاورقی:
۱. نجف از توابع کوفه بوده و اهمیتش به علت مزار حضرت علی علیه‌السلام است.
۲. غیر از این سه مرجع علما و آیات دیگری هم هستند که اداره درس و بحث حوزه را در عهده گرفته‌اند:
آیت‌الله حاج شیخ عبدالنبی اراکی که رشته تألیفات زیادی هم دارد و در مسجد فاطمیه تدریس می‌کنند.
آیت‌الله حاج آقا روح‌الله خمینی در مسجد اعظم حوه درس دارند که تعداد کثیری طلاب را افاضه می‌کنند.
آیت‌الله آسیدمحمد داماد و آیت‌الله آقای حاج شیخ عباسعلی شاهرودی هم دو نفر از مدرسین مهم حوزه علمیه قم هستند.

💢 سفری به قم در مهر ۱۳۴۱(۳)

آستانه و مزار حضرت
مرقد حضرت معصومه خواهر امام هشتم در قم و در وسط شهر واقع است. مزار آن حضرت محل توجه تمام شیعیان جهان است که همه سال با دلی آکنده از شور بدانجا روی می‌آورند. صحن و سرای حضرت معصومه خیلی با شکوه و مجلل است. در اطراف صحن و مدفن او مزار چند تن از سلاطین صفویه(۱) و قاجاریه(۲) است که از نظر حجاری و جنبه هنری نیز اهمیت آن زیاد است. غیر از مدفن حضرت تعداد کثیری امام‌زاده در اطراف قم به چشم می‌خورد که شماره آنها را تا ٤٤٤ تخمین زده‌اند.
بنای صحن نو که از آثار مرحوم امین السلطان است در سنه ۱۲۹۹ قمری بنیان گذارده شده و در اطراف آن کتیبه‌هایی با خط شیوایی دارد که شعرش از مرحوم فتح‌اله خان شیبانی شاعر دوره قاجار و جد بزرگ آقای علی اشرف شیبانی است به این مضمون:
زمین شد از دو بنا رشک آسمان برین/ یکی بنای خلیل و یکی بنای امین
و قصیده دیگری در اقتفای عنصری(۳):
چو مرد پر هنر افتاد و بخت بودش یار/ چنین بماند از او در جهان به جای آثار
بروزگار نگردد عزیز هر که نکرد/
به دست خویش همی خار درهم و دینار
قصیده‌ای هم از فتحعلی‌خان صبا به دور گنبد قصیده‌ای هم طلا تذهیب شده ولی ناطق اصفهانی قصیده‌ای بسیار جالب برای تاریخ اتمام بنای گنبد گفته که هر مصرع این قصیده به حروف ابجد تاریخ بنای گنبد است و عجب است که توضیحات این قصیده هم تاریخ اتمام گنبد را نشان می‌دهد:
بسم‌الله الرحمن الرحیم ۱۲۱۸
باسم موجود کریم ۱۲۱۸
این قصیده مسما به قصیده معجزه است ۱۲۱۸
شصت و دو بیت ۱۲۱۸
یکصد و بیست و چهار مصرع ۱۲۱۸
این قبه گلنبی است بزیور برآمده ۱۲۱۸
یا پاک گوهریست پر از زیور آمده ۱۲۱۸
این دوحه‌ایست آمده از جنت العلا ۱۲۱۸
یا کوکبی است سعد و منور برآمده ۱۲۱۸(۴)
در مغرب صحن نو معروف که به صحن اتابيک نيز معروف است است فضای نسبتاً وسیعی به نام صحن کهنه که از بناهای شاه اسمعیل صفوی است و به مدرسه فیضیه مربوط می‌شود. مدرسه فیضیه یکی از مدارس معتبر علوم دینی است که تعداد زیادی طلاب در آن سکونت گرفته‌اند. گویند حکیم و فقیه و عارف ربانی ملا محسن ملامحسن فیض کاشانی(۵) در این مدرسه ساکن بوده و بعید نیست که نام فیضیه مأخوذ از نام او باشد.

دارالشفا
دارالشفا از بناهای فتحعلیشاه قاجار است که سابقاً حکم بیمارستان‌های امروز را داشته. وقایع نگار در زینت المدایح می‌گوید: “حجرات جنت آیاتش رنجوران را دارویی است شافی، جراخ و طبیبی را مرسوم سالیانه از خسرو گیتی مدار معین رفت که مرضای زوار و غربای آن مزار کثیر الانوار را معالجت نموده مطالبه حق العلاج ننماید.”
در ضلع غربی صحن قسمت جنوبی حرم صحنی است از بناهای شاه عباس ثانی که به صحن زنانه معروف است ولی بعداً مدخل موزه آستانه شد و فعلاً گنبدی زیبا از کاشی بر آن ساخته و به شكل مسجد در آورده‌اند. ظرافت و نفاست کاشی‎ها و سنگ فرش (مرمر) و آرایش سقف و دیوار و خطوط کتیبه‌ها شایان دقت و توجه است و موزه آستانه(۱) که در سال ۱۳۱۴ خورشیدی تأسیس شده در قسمت غربی همین صحن در سالن نسبتاً وسیعی قرار گرفته. اشیاء نفیسی در موزه آستانه نگهداری می‌شود قدمت تاریخی آن‌ها از هزار سال قبل از میلاد مسیح است از آثار جالب آن سپر و قدراه و کلاه خود حسینقلی خان ابوقداره برادر فتحعلیشاه است – تفنگ و تبرزین – طپانچه مینا کاری اوایل قرن سیزدهم و سپر و شمشیر جواهرنشان که با الماس وزمرد ترصیع شده دیدنی است و قالی و قالیچه‌های شاه عباسی که در قاب‌های بزرگ شیشه حفاظت می‌شود اهمیت به‌سزایی دارد. قرآنی به خط شاه بیگم دختر فتحعلیشاه (ضیاء السلطنه) در سال ١٢٥٦ قمری نوشته شده که آدمی را در برابر هنر شاهزاده خانمی غرق حیرت می‌کند. قرآنی دیگر به وزن چهل من به خط کوفی است که از مصر خریداری کرده‎اند. مسکوکات مختلف از هنگام خلافت عباسیان تا عصر نادرشاه در کلکسیون مخصوصی جای دارد. چیزهای دیدنی در موزه آستانه زیاد است که ما اجمالاً به بعضی از آنها اشاره کردیم و الا اشیاء نفیس این موزه و معرفی دقیق آن‌ها در خور مقاله جداگانه است.

پاورقی:
۱. شاه صفی-شاه عباس ثانی-شاه سلیمان-شاه طهماسب-شاه سلطان حسین.
۲. فتحعلیشاه- محمد شاه (بر روی قبر فتحعلیشاه این رباعی که منسوب به خود اوست حجاری شده است):
از جان گذشته‌ایم و به جانان رسیده‌ایم/ از درد رسته‌ایم و به درمان رسیده‌ایم
ما را بر توقع سامان خویش نیست/ کز سرگذشته‌ایم و به امان رسیده‌ایم.
۳. چنین کنند بزرگان چو کرد باید کار/ چنین نماید شمشیر خسروان آثار
۴. تمام این قصیده در یکی از مجلدات (ارمغان) با تفصیل طبع شده است.
۵. یکی از آثار ملامحسن فیض کاشانی کتاب ترجمة الصلوة است که اخیراً به ترجمه منظوم با کوشش و مقدمه آقای سیدمحمدعلی صفیر طبع و منتشر شده است.

مساجد قم
قم دارای مساجد بزرگ و كوچک بسيار است. مسجد بسیار قدیمی آن که در ۵۲۹ هجری بنا شده به نام مسجد جامع است که در محله دروازه‌های قم (محل عبور و گذرگاه سابق ری) قرار دارد که ایوان و مقصوره‌اش پر وسعت است. مسجد امام حسن(ع) که به مسجد امام معروف است و ساختمان آن منسوب به امام یازدهم امام حسن عسکری است. مسجد بالاسر در بالای سر مدفن حضرت معصومه قرار گرفته و اخیراً به همت تولیت آستانه تغییرات مهمی در طرز ساختمان آن داده شده به شكل مساجد مدرن امروزی در آمده ولی هنوز پایان نیافته است.
در خارج شهر قم مسجدی است به نام مسجد جمکران که قدمگاه حضرت صاحب الزمان (ع) است و همه هفته شب‌های جمعه جمعی از معتقدان برای عبادت و شب زنده‌داری در آن جا بیتوته می‌کنند. تاریخ تعمیر این مسجد در روی سنگی که در مسجد نصب است به این شرح نوشته شده:
اختر برج صفا آقا علی اکبر که رفت/آفتاب از رشک رخسارش به چرخ چارمین
شد موفق کرد تعمير قدمگاهی که هست/رشک گلزار جنان و ثانی خلد برین
بود کامل از پی تاریخ پیر عقل گفت/
قائم آل محمد را قدمگاهست این
۱۱۵۸ قمری
از مساجدی که امروز مورد توجه است و از حيث وسعت و زیبایی به سایر مساجد قم برتری دارد مسجد اعظم است که به همت مرحوم آیت‌الله بروجردی بنیاد شده مجموع مساحت این مسجد دوازده هزار متر است که با بتون مسلح ساخته شده، مساحت زیر گنبد و شبستان‌های اطراف هر يک نهصد متر است. سالن کتابخانه-سالن ناهار خوری-وضوخانه- كشيک‌خانه-دفتر-بناهایی است که برای احتیاجات مردم و زوار ساخته شده است. بنای مسجد به سبک معماری اسلامیست که آیت‌الله بروجردی مورخه یازدهم ذی قعده سال ۱۳۳۲ طی مراسم و تشریفات خاصی کلنگ آن را به زمین زده است و خود او هم در زوایه جنوب شرقی همین مسجـ به خاک سپرده شده است.

مشاهیر علمای قم
قم ثقات و روات معتبری داشته که ما به ذکر برخی از معروفین آن‌ها می‌پردازیم:
علی بن ابراهیم که مدفنش در باغ ملی شهر محاذی شهرداری است.
قطب راوندی که در صحن اتابيكي مدفون است.
محمد قولویه در باغ ملی
آدم بن اسحق-ذكريا ابن آدم-زکریا بن ادریس-در محلی که به نام شیخان و در وسط پارک عمومی شهر قرار گرفته مدفون هستند از شعرای قم به عقیده مرحوم وحید دستگردی یکی حکیم نظامی قمی شهیر به گنجوی است که دبیرستانی هم به نام او در قم بنا شده. مستند وحید درباره قمی بودن حکیم نظامی این شعر است که می‌گوید:
چو در گرچه در بحر گنجه گممم/ولی از قهستان شهر قمم
به تفرش دهی هست (تا) نام او/نظامی از آنجا شده نامجو
تاج‌الملک وزير ملكشاه که داستان سعایت و جانشینی او به وزارت بعد از خواجه نظام‌الملک در تاریخ آمده اهل قم است و اکنون هم مدرسه‎ای به نام او در دهکده‌ای در ده فرسنگی قم بنام (سناوند) تأسیس کرده‌اند.
از شعرای متأخر قم یکی شاطر عباس صبوحی است که غزلیات شیوائی دارد و در اینجا ابیاتی چند از غزلیات شیوایش را می‌آوریم. دیگر مرحوم (صمصام السلطنه) تندری که شیوا تخلص می‌کرد و شاعری بود که غیر از قریحه ادبی در فنون نقاشی و تیراندازی و سوار کاری ماهر و چیره دست بود و اکنون هم مرد عارف وارسته به نام نعمة‌اللهی شهره دارد که شیوه شعرش غزل است غزلهایی که اکثراً به چاشنی عرفان آمیخته که ما از باب نمونه غزلی از آثار او را که نشان دهنده اعتقادات اوست در این جا می‌آوریم.
پیریم ولی در ره ادارک جوانیم/طفلیم در این مکتب و یکحرف ندانیم
موجیم که در بحر چو کوهیم پدیدار/هستیم ولی بی خبر از علت آنیم
سرگشته در این بحر ندانیم ز غفلت/کشتی ز که؟ طوفان ز چه؟ هر سو ز چه رانیم
حیرت زدگانیم و سر از پا نشناسیم/گم کرده ره استیم و بهرکوی دوانیم
هیچیم چو از هیچ بجز هیچ نخیزد/بیهوده بگوئیم چنینی و چنانیم
سیلیم که از بحر برون آمده در بحر/ریزیم ولی بی سبب از خود نگرانیم
آن تیرو کمانیم که از دست کماندار/غافل که بدان تیر و و کمان خویش نشانیم
هشدار که هر چیز زما گشته پدیدار/در جان پدید آمده خویش نهانیم
ای (شهره) پدید آور ما نیز نهانست/در ماکه چنین قشر صفت مست عیانیم

انتخابی چند از غزلیات شاطر عباس صبوحی
حجله چرخشت
بر سر مژگان یار من مزن انگشت/کادم عاقل به نیشتر نزند مشت
پشت مرا گر غمت شکست عجب نیست/بار فراق تو کوه را شکند پشت
مغبچگان پای از نشاط بکوبید/دختر رز می‌رود بحجله چرخشت
شق‌القمر
آسمان گر ز گریبان قمر آورده برون/از گریبان تو خورشید سرآورده برون
معجز کوری شق‌القمر ختم رسل/ابرویت معجز شق‌القمر آورده برون از هم
دو چشم مست تو خوش می‌کشد ناز از هم/نمی‌کنند دو بد مست احتراز از هم
تو در نماز جماعت مرو که می‌ترسم/کشی امام و بپاشی صف نماز از هم
میان ابرو و چشم تو فرق نتوان داد/بلا و فتنه ندارند امتیاز از هم
یکسوزن
آن زلف شکسته را زرخ یکسوزن/بر هر دو طرف مزن تو بر یکسوزن
گر آتش عشق تو فتد یکسوزن/یک سو همه مرد سوزد و یک‌سوزن

💢 سفری به قم در مهر ۱۳۴۱ (۵)

قم و نفت
قم غیر از جنبه‌های روحانی و جغرافیایی از نظر نفت هم اهمیت خاص بین‌المللی دارد. در حال حاضر در نقاط: البرز – سراجه مشغول حفاری چاه‌هایی هستند که برخی از آن‌ها به نفت رسیده و مشغول بهره‌برداری شده‌اند.
سراجه
اكتشافات منابع نفت و گاز سراجه یکی از بزرگ‌ترین موفقیت‌هایی است که در سال‌های اخیر نصیب شرکت ملی نفت ایران شده و نیروی عظیمی که از این منابع به دست می‌آید ارزش و اهمیت بسیاری برای پیشرفت اقتصادي ایران دربر خواهد داشت.
سراجه دهکده کوچکی است در ۱۸۰ کیلومتری تهران و ٤٠ کیلومتری جنوب شرقی قم و مشرف به دریاچه حوض سلطان که قبل از کشف گاز و نفت در حوالی آن دارای اهمیتی نبود و جز برای بادهای شدید کویر و تابستان‌های سوزان معروفیتی نزد اهالی اطراف نداشته است.
در بهمن سال ۱۳۳۸ چاه شماره ۲ سراجه در عمق ٢٤٥٤ متر به گاز رسید و توجه جهانیان را به این منطقه جلب کرد. حفاری تا عمق ۲۶۱۷ متر ادامه یافت و طبق آزمایشی كه به عمل آمد معلوم شده که از این چاه می‌توان روزانه ۲۸۰۰ بشکه نفت سبک و قريب ۴۰ ميليون فوت مکعب گاز طبیعی به دست آورد. سپس دو چاه دیگر در این ناحیه حفر گردید و حفاری آن‌ها پس از رسیدن به گاز و نفت در عمق ٣٥٠٠ متر متوقف گردید؛ به طوری مهندسان و کارشناسان ایرانی در اثر این آزمایش‌ها تخمین زده‌اند این منابع دارای ۲۲۰.۰۰۰.۰۰۰.۰۰۰ متر مکعب گاز طبیعی و چهارصد میلیون بشکه نفت سبک می‌باشد.
البته این میزانی است که به طور تقریب در اثر اکتشافاتی که تاکنون به عمل آمده تعیین شده است و عملیات حفاری برای تعیین میزان دقیق ذخایر نفت و گاز و توسعه این ناحیه همچنان ادامه دارد؛ چنان‌که هم اکنون چاه‌های شماره ۵ و ۶ نیز در این ناحیه در دست حفاری است جزء کوچکی از منابع شگرف موجود در این ناحیه برای تأمین سوخت تهران و مناطق مرکزی و شمالی ایران در سالیان دراز خواهد بود.
یکی از فواید و اثرات استفاده از منابع این ناحیه عبارت از این خواهد بود که شرکت ملی نفت ایران از تهیه و حمل ساليانه يـک میلیون تن نفت کوره که از نواحی نفت خیز قسمت‌های شمالی کشور حمل می‌شود بی‌نیاز خواهد گردید و از این راه سالیانه در حدود ۱۱۵ میلیون تومان صرفه‌جویی خواهد شد. در نظر است که محصول گاز طبیعی سراجه برای مصرف کارخانجات صنعتی و مراکز ایجاد نیرو در تهران به کار برده شود و برای آنکه کلیه اهالی کشور بتوانند از این منبع سرشار استفاده کنند گاز مایع بین شهرها و دهات توزیع خواهد شد. ضمناً اکنون بررسی‌هایی برای ایجاد و نصب يک کارخانه پتروشیمی در نزدیکی تهران که از گاز طبیعی سراجه در آن استفاده شود به عمل می‌آید.

💢 سفری به قم در مهر ۱۳۴۱ (۶)

در این‌جا باید متذکر گردید که امروزه استفاده از گاز طبیعی در صنایع مختلف اهمیت بسیاری پیدا کرده و روز به‌روز بر مصرف آن در صنایع عالم افزوده می‌شود. گاز طبیعی که يک وقت محصول فرعی و غیر لازم نفت شمرده می‌شد اکنون یکی از عناصر عمده تولید نیرو محسوب می‌گردد. لازم به توضیح نیست که استفاده از منابع گاز طبیعی منابع نفت خیز جنوب به علت بعد مسافت از مراکز جمعیت واقع در شمال ایران میسر نمی‌باشد ولی خوشبختانه کشف منبع گاز طبیعی سراجه به ما این امکان را می‌دهد که از این منبع سوخت ارزان قیمت برای مصارف اهالی کشور استفاده کنیم. در نظر است که خود مردم نیز در به کار انداختن این منابع و استفاده از آن سهیم باشند.
با بهره‌برداری از این منابع گاز طبیعی سوخت کارخانجات فعلی به قیمت ارزان تأمین خواهد شد و ایجاد صنایع جدیدی نیز در این کشور میسر خواهد گردید و پایه تحول بزرگی در ایران گذارده خواهد شد. تشکیلات سراجه که از يک كمپ و يک گروه حفاری تشکیل شده کلاً زیر نظر اداره اکتشاف نفت البرز است و تا امروز عملیات حفاری روی هفت چاه صورت گرفته که غیر از چاه شماره ١ و ٤ که به نتیجه نرسیده پنج چاه دیگر آماده بهره برداری است. آب خوراکی در این منطقه از شهر قم تأمین می‌شود. با این‌که چاه عمیقی در آنجا زده‌اند معذالک چون نمکش زیاد است قابل شرب نیست.

البرز
در منطقه البرز واقع در نزدیکی قم نیز فعالیت‌های اکتشافی برای دست یافتن به منبع نفت که وجود آن در این منطقه به ثبوت رسیده دنبال می‌شود. در البرز تاکنون ۱۲ چاه حفر شده یکی از چاه‌های اکتشافی این منطقه به نام چاه شماره ۵ در سال ١٣٣۶ در عمق ٢٦٧٧ مترى به نفت رسید و براثر شدت فشار درونی منبع نفت فوران نمود؛ به طوری که کنترل آن تا مدتی از اختیار متصدیان مربوطه خارج گردید. این چاه که به نام چاه سرکش معروف گردیده است با نصب یک شیر بزرگ بر روی آن، مهار شده است.
از چاه‌های حفاری شده البرز فعلا چاه‌های شماره ۹ – ۱۰ – ۱۱ آماده بهره برداری است. مصرف فعلی نفت خام از این چاه‌ها به طور متوسط يک میلیون و پانصد هزار لیتر در روز است که با قیمت هر تن هفت‌صد و ده ريال حد متوسط فروش آن در روز بالغ بر یک میلیون ریال است. خصوصیات و مسائل فنی دیگری در البرز و سراجه است که ارائه هر يک از آن‌ها مقاله ما را به درازا خواهد کشاند، ولی آنهایی که مایل‌اند مشخصات هر يک از چاه‌ها و نحوه عملکرد گروه حفاری و وسعت تشکیلات آن جا را دقيقاً مطالعه کنند، می‌توانند به جزوات چاپی که معرف عملیات دقیق شرکت ملی نفت ایران در سراجه و البرز است مراجعه نمایند.

منبع: نشریه کاوش، شماره ۶ (مهر ۱۳۴۱)، ص ۲۲- ۲۷.
ارسال: مجید داداش‌نژاد