💠 نیم‌نگاهی به باستان‌شناسی و تاریخ قم: قم در صدر اسلام

✍️ حسین صادقی

در سال ۲۳ ق. قم به دست ابوموسی اشعری به جنگ و قهر فتح گردید. لیکن این موضوع تحول و تغییر مهمی در وضع این شهر به وجود نیاورد. تا آنکه در اواخر قرن اول هجری گروهی از اعراب اشعری که جزء هواداران عبدالرحمن بن محمد بن اشعث امیر سیستان بوده و پس از شکست خوردن از حجاج پراکنده شده و رو به قم نهادند و با کوشش و همّت و پشتکار آنان اندک اندک قم به صورت شهر معتبری درآمد. این شهر در اواخر قرن یکم هجری از آنچنان توسعه و رشدی برخوردار شد که مولف تاریخ قم به نقل از برقی حدود آن را چهل فرسخ می‌نویسد.
در فتح قم در سال ۲۳ ق. به دست سپاه اسلام مردم قم همچنان به کیش زردتشتی باقی ماندند و با پرداخت جزیه به اسلام نگرویدند. جمعی از مردم قم به دست اشعریان مسلمان شدند. اولین قبایل عربی که وارد قم شدند جمعی از قبیلة بنی‌اسد بودند که در سال ۶۶ و ۶۷ ق. در روستای جمکران اقامت کردند. آنان هنگام قیام مختار به سوی قم مهاجرت نمودند. قبل از آمدن بنی اسد به جمکران مردی عرب به نام «خطاب بنی اسدی» به این روستا آمد و مسجد بنا نمود و به راز و نیاز پرداخت.
قوم دیگر که به قم آمدند «آل مزجع» بودند که در روستای انار (اراضی بالای رودخانه) مقیم شدند. گروهی از قبیله «قیس» نیز به قم آمدند و در مکان مزبور اقامت گزیدند که تا قرن چهارم هجری به آن منطقه «قیسیّه» می‌گفتند. در سال ۷۷ ق. «مطرب بن مغیره» کارگر حجاج در مدائن که به خوارج گرایش داشت از فرمانبری حجاج سرباز زد و در برابر او قیام کرد و به قم و کاشان آمده مردم قم با او بیعت کردند و کار «مطرّف» در قم بالا گرفت. اشعریان پانزده سال بعد از مطرف به قم آمدند. از دیگر قبایل عرب که به قم آمدند «عتره» بود که در روستای چاپلق و برقه رود ساکن شدند. قومی دیگر از موالی عبدالله بن عباس که ظاهراً ایرانی‌هایی بودند که در نیمه اول قرن اول هجری ایمان آوردند و به قم مهاجرت کردند. سعید بن جبیر از یاران حضرت علی (ع) و عرفای عصر، پس از شکست عبدالرحمن، از دست حجاج به قم گریخت و در روستای جمکران نزد عرب‌های بنی اسد اقامت گزید. امیران قم و کاشان از اقامت او مطلع شدند و او را دستگیر و حجاج او را به شهادت رساند. نقل دیگر است که سعید بن جبیر از قم به آذربایجان و از آنجا به مکه رفت و او را در آنجا دستگیر و به دستور حجاج به شهادت رساندند.

(منبع: “قم نگینی در دل کویر”، حسین صادقی، ص ۶۳ – ۶۴)