💠 گشتی در قم و روستاهایش (به روزگار قاجاران)

✍️ سیدمحسن محسنی

در دوران ناصرالدین شاه به درخواست اعتمادالسلطنه وزیر انطباعات و دارالترجمه (چیزی در حدود وزیر ارشاد و فرهنگ امروزی) فضلا و عالمان محلی رساله‌هایی در خصوص شهر و دیار خود نگاشتند که او در کتاب مِرآت البُلدان (= دانشنامه کشور) از آن بهره برد. شماری از فضلای قمی نیز در این کار مشارکت کردند و رسائل خود را برای وی فرستادند. بیشتر این رسائل که من از آنها با عنوان رساله‌های قاجاری یاد می‌کنم، به دست دکتر مدرسی طباطبایی به مرحله چاپ و نشر رسید.
در لابلای این نوشته‌ها، مطالب جالبی دیده می‌شود که برای خواننده امروزی جذاب به نظر می‌رسد. از این رو نگارنده بر آن شد که این مطالب را خارج نویسی کند و در معرض دید خوانندگان علاقمند قرار دهد.
قسمت نخست در خصوص قنات ناصری است:

مقدمه
قنات ناصری یکی از دو قنات مشهور قم در دوران ناصرالدین شاه است. این قنات در پی شکایت مردم قم از “بی‌آبی و سختی خود” به شاه قاجار و حکم وی به محمد تقی بِیک ارباب [درست بِیگ است که قمی‌ها بَک تلفظ می‌کنند] (ارباب جان بابا) احداث گردید.
وصف این قنات و وضع کنونی‌اش نیاز به مقالتی جداگانه دارد. وی در خصوص این قنات چنین می‌گوید:

آب قنات ناصری
“از وفور آب قنات مزبور همین بس که بلده قم در آبادی و وسعت به قدر دو ثلث (دو سوم) طهران است، از این قنات مشروب می‌شود و در تمام خانه‌ها گل و لاله می‌کارند. و خداوند چنانچه وجود اعلی‌حضرت شاهنشاه مایه حیات اهالی این بلده طیبه شده‌اند که آیه کافی هدایه بر آن دال است که “و مِن الماء کُل شیء حی” مُلک او را خالد [جاودان] و عُمر او را موبَّد [همیشگی] بدارد.”
تاریخ دارالایمان قم ، ص ۸۶

پی‌نگاشت
جمعیت قم در آن زمان حدود ۲۵ هزار نفر بوده است. به حساب ارباب جمعیت تهران حدود ۳۲۵۰۰ نفر به دست می‌آید که ممکن است درست نباشد. نکته مهم این است آن‌قدر میزان آب قنات زیاد بوده است که به جز “باغچه – خانه” که وصف آن قبلا گفته شد و البته از آب رودخانه مشروب می‌شد و برای تامین میوه هر خانه‌ای درون خود داشته است، از آب قنات برای گُلکاری هم استفاده می‌شده است.
به عبارت روشن‌تر و با این وصف بیشتر خانه‌ها در داخل خود هم باغ و هم بوستان (پارک) داشته‌اند. نتیجه آن که تقریبا اهالی نیازی برای خرید خانه در روستاهای ییلاقی و پیرامون شهر نداشته‌اند.
نکته پایانی: من از پدرم در خصوص اصطلاح “باغچه – خانه” پرسیدم، گفتند چنین اصطلاحی داشته‌ایم و به گوشش آشنا می‌آمد.

نظر آقای محمد معصومی:

اغچه خانه اصطلاح قدیمی است که بنده با آن کاملا آشنا بوده وزندگی کرده ام. در محل زندگی ما (کوچه ارک) ۲ باغچه خانه بزرگ بود که یکی از آن تبدیل به دبیرستان (شهریار) شد که اکنون به مصطفی خمینی معروف است .دیگری در انتهای کوچه آیت الله زنجانی با مساحت تقریبی ۲۰۰۰ متر که متعلق به مرحوم علی خطیبی اولین رئیس بانک ملی قم بود و ………………🙏