💢 کاروانسرای سنگی محمدآباد قم

قدمت: دوران سلجوقی
ثبت: شماره ۲۱۳۸ در تاریخ آبان ۱۳۷۷

سلجوقیان در سال ۱۰۳۷ میلادی برابر ۴۱۵ شمسی با پادشاهی طغرل بیک شروع به حکومت کردند. آنان از ایران تا فراتر از مرزهای ترکیه و حدود چین حکومت می‌کردند. رشد زبان فارسی و فرهنگ و هنر فارسی از مهم‌ترین رویدادهای این دوره بوده است. جنگ‌های صلیبی اول و دوم از حوادث تلخ این دوران است. احداث مدرسه نظامیه بغداد به دست نظام الملک از رویدادهای علمی این دوران است. بزرگانی چون عمر خیام، امام فخر رازی، امام محمد غزالی، شیخ شهاب الدین سهروردی و چندی دیگر در این دوران زندگی می‌کردند. در این دوران با رونق مدارس و جایگاه علم و هنر اسلام قدرت بیشتری گرفت؛ زیرا هر ملت و هر دینی با بزرگان، آثار و تمدن آن شناخته می‌شود. شاید بتوان گفت دوران سلجوقی از دوران‌های تاثیرگذار در صدور اسلام به خارج مرزها به دلیل حضور شخصیت‌های علمی، هنری و رشد و جایگاه علم و هنر دانست. در پشت این کاروانسرا آثار قلعه کاملا گلی به چشم می‌خورد. سازه تمام گلی که نشان از عدم خلاقیت استفاده حتی از سنگ دارد اما ایجاد چنین سازه‌ای بدون بهره‌مندی از ملات‌های مقاوم و مصالح سنگی به نوبه خود قابل توجه است. آنچه برای بنده قابل تامل است همسایگی این دو ساختمان با دو نوع نگرش ساخت و استفاده از مصالح در دو دوره تاریخی است. پژوهشگران تاریخ قلعه گلی را به دوران اشکانی حدود دو هزار سال پیش اختصاص می‌دهند اما چرا این سازه گلی بنا شده در حالی که ما حتی قبل اشکانی در دوره هخامنشی سازه‌های سنگی مثل خود تخت جمشید داشتیم جای تعجب است و در حالی که این منطقه بهره‌مند از مصالح سنگی بوده و ایرانیان در دوران اشکانی آشنایی کامل از به کارگیری سنگ در سازه‌ها داشته‌اند. نکته‌ای در قلعه سنگی توجه من را جلب کرد و آن چینش نامنظم سنگ‌ها در کنار و روی هم برای ساخت یک عضو سازه‌ای مانند ستون بود؛ در حالی که ایرانیان در دوران قبل‌تر از سلجوقی بهتر از مصالح بهره می‌برند. همچنین می‌شود به سازه‌های پاساگارد و هخامنشی اشاره کرد. آن‌ها از هنر و فن استفاده از سنگ برخوردار بودند. خلق سر ستون‌های هخامنشی نمونه‌ای از آن است.

کلام آخر: آیا نمی‌شود احتمال داد در برآورد تاریخ این دو سازه اشتباهی صورت گرفته و این دو سازه در ارتباط با هم و برای دورانی باشند که هنوز هنر ساخت آنقدر رشد نکرده است. به‌راستی باستان‌شناسان باید پاسخ دهند. یاعلی

ابوالفضل شعبانی‌فرد (میرزا)
۱۴۰۳/۰۱/۱۲