💢 گشتی در قم و روستاهایش به روزگار قاجاران صادرات محصولات کشاورزی از قنوات به فرنگستان

عنوان بالا سلسله یادداشت‌هایی از نگارنده بود که ناتمام ماند. امروز هنگام نگاه کردن به رساله‌های قاجاری نکته‌ای دیدم که یاد آن یادداشت‌ها افتادم و این‌که آن را ادامه دهم. برخی نکات این رساله‌ها کوتاه ولی بسیار مهم است و نمی‌توان از آن‌ها گذشت. نگارنده نمی‌دانست که محصولات کشاورزی قم در زمان قاجار به اروپا صادر می‌شده است. محمد تقی بیگ ارباب در “کتابچه تفصیل احوالات دارالایمان قم” هنگام توصیف قنوات به این مطلب این‌گونه اشاره می‌کند:
“به قدر چهل رشته قنات است که بعضی سکنه و قلعه دارند. بعضی در قلعه‌جات نزدیک آن‌جا منزل‌ها دارند. حاصل ِآن‌ها جو و گندم و پنبه‌کاری زیاد [است] که به طرف فرنگستان می‌برند.” (ص ۴۱)

از این متن بر می‌آید که سطح آب‌های زیرزمینی در آن منطقه بسیار بالا و سفره‌ها پرآب بوده است و همین امر امکان ایجاد چهل قنات و به تبع آن کشاورزی مفصل و تولید محصولات را فراهم می‌کرده است؛ به گونه‌ای که به فرنگستان [ اروپا] صادر می‌کردند و دلیل آن نیز شیب غربی – شرقی و حتی جنوبی – شمالی زمین در آن منطقه و مجاورت با مجرای رودخانه صفی‌آباد است که طی قرون لایه‌های زمین را آبدار می‌کرده است. شیب جنوبی – شمالی در ادامه و پایین دست کوهستان جنوبی قم است. همانی که موجب پرشدن سد کبار می‌شود و مازاد آن در سال‌های پرآبی در پایین دست به دشت قنوات می‌رسد یا بهتر است بگوییم می‌رسید. شیب غربی – شرقی آب رودخانه قم را به منطقه وارد می‌کرده است. تلاقی و به هم رسیدن این دو شیب در این‌جا شکوفایی کشاورزی را موجب می‌شد. روشن‌تر دو جریان آبی با ریشه‌های درون استانی و برون استانی منطقه را تغذیه می‌کرده است. کما این‌که با همه دست‌اندازی های مخرب انسانی هنوز هم کشاورزی در منطقه مزبور بی‌رونق نیست. البته به علت این‌که دو جریان آبی به‌خصوص جریان رودخانه صفی‌آباد دیگر فعال نیستند و کشاورزی همچنان با استفاده از منابع زیر زمینی ادامه دارد، خطر ناترازی و خشک شدن منابع مزبور احساس می‌شود.

سیدمحسن محسنی
۱۴۰۳/۰۱/۱۲