✅ کاشف «سیارۀ محمودی» و ظرفیت پیوند علمی قم – پاریس/بروکسل

در جستجوی ظرفیت ارتباط قم با دیگر جاها اینک نمونه‌ای دیگر تقدیم می‌شود. امیدواریم اولیای امور با عنایت به این امکانات به جهت مصالح و منافع عالی شهر و طبعا کشور نهایت استفاده را بنمایند و نگذارند این نمونه‌ها معطل بماند.
میرزا محمود قمی ملقب به مشیرالوزاره و مشاورالممالک(۱۲۵۰-۱۳۳۸ق) از زمرۀ چهل و دوتنی بود که به رأی ناصرالدین شاه به اروپا( پاریس و بروکسل) اعزام شد تا نجوم و فرانسه(زبان فرانسه) و نقاشی و پیاده نظام و سایر علوم را تحصیل کند. او پس از ورود به پاریس به تحصیل هیأت و ستاره‌شناسی پرداخت و چون هوشیار و مستعد بود در مدت کوتاه ترقی بسیار کرد و چندی در رصدخانۀ پاریس و از آن پس در رصدخانۀ بروکسل پایتخت بلژیک به کارآموزی اشتغال جست. او میان مدار مریخ و مشتری سیاره‌ای کشف کرد که به نام وی «سیارۀ محمودی» نامیده شد. در بارۀ این کشف گفته‌اند:
«از توضیحاتی که خود(میرزا محمود) در بارۀ ستارۀ کشف شده‌اش می‌داد، معلوم می‌شد که نباید پنداشت(که او) دوربینی قوی در دست داشته و توانسته ستاره‌ای نامرئی را ببیند، بلکه با فرمول‌های ریاضی و حساب‌های دقیق حرکات ستارگان، اول پی برده که در فلان نقطه باید ستاره‌ای باشد، بعد به وسیلۀ دوربین آن را یافته بود.»
همچنین گفته شده او همان کسی است که جزء چهل نفر محصل در سفارت امیر نظام گروسی به فرانسه رفت و در (دانشگاه) سُربُن پاریس به تحصیل ریاضیات پرداخت و در رصدخانۀ آن شهر زیر نظر پرفسور«لودیه»، دانشمند معروف نجوم و کاشف ستارۀ «نپتون»، به ادامۀ تحصیل پرداخت و پس از مدتی او هم میان مریخ و مشتری ستارۀ جدیدی کشف کرد که علمای نجوم در اروپا آن را « ستارۀ محمودی» نامیدند و به لاتین «رانائه» گفتند.
مسیو لوردی/لودیه رئیس رصدخانۀ امپراطوری از غایت محبتی که به او داشت، دوربین مهندسی در دسترس او نهاده بود. گفته شده او از ابتدای کودکی علاقۀ فراوانی به تحصیل علوم داشت وچندین سال در قم نزد علمای آن عصر به تحصیل مقدمات و علوم ریاضی پرداخته بود و در سن هفده سالگی به اتفاق مادرش به مشهد رفت و دو سال به تحصیل علوم تحریر اقلیدس و علم هیئت پرداخت. تألیفاتی به فارسی از او باقی ماند. یکی در علم جغرافیا است. دیگری کتابی است در هیئت و نجوم. یکی هم تقویمی است در خصوص فصول و بروج سیارات هفت‌گانه. از این جهت که مربوط به هفت سیاره است اهمیت دارد.
با این همه دانش که آموخته بود چون به ایران بازگشت او را ناظم تلگرافخانه کردند(شغل بسیار کوچکی به او دادند.) افضل الملک کرمانی در این باره می‌گوید: «به طور کلی چندی است که اکثر از وزراء حالتی دارند که مخصوصا هر یک از اشخاص قابل را که هنری دارد و می‌تواند باعث نیکنامی و سربلندی دولت و ملت شود، در انجام امور آنها اقدامی نمی‌کنند و او را به خاک پای همایونی معرفی نمی‌نمایند، بلکه در گمنامی و خذلان او می‌کوشند که مجالی پیدا نکند و در مجالس عمدا او را به فضولی و جسارت و ادعا یا جنون و خبط دِماغ نسبت می‌دهند که مردود هر درگاهی شود که دیگری در کار او اقدام نکند و او را ترقی ندهد. چنان تصور می‌کنند که اگر چنین اشخاص رخنه در کار کنند مسند وزارت و مشاغل را از آنها می گیرند. دیگر بی‌هنری خودشان نزد دولت جلوه‌ای نخواهد داشت.»
با وجود این به دلیل استعداد و قابلییت‌های فراوانش به سمت‌های سفیر شاهنشاهی ایران در بغداد و عضو اصلی دیوانخانه عدلیه عظمی و نمایندۀ دور اول مجلس شورای ملی از تهران و دیگر مشاغل دولتی نائل آمد.
او نه پسر و یک دختر داشت. پسران او همگی دارای مقامات حساس دولتی بودند؛ چون میرزا مسعود خان مشیر الوزاره و میرزا یحیی خان مشاورالوزاره و میرزا احمد خان کمال الوزاره و میرزا جواد خان محمودی و عباسقلی خان محمودی و میرزا محسن محمودی که در وزارت خارجه و دارایی و عدلیه و جنگ خدمت می‌کردند.
همان‌گونه که ملاحظه شد، احفاد آن مرحوم نام خانوادگی محمودی را بر گزیده‌اند. گفتنی است میرزا محمود باجناق میرزا علی اکبر فیض تاریخ‌نگار نامدار قم در دورۀ ناصرالدین شاه و به عبارت دیگر شوهر خالۀ آیت‌الله العظمی میرزا محمد فیض است. النهایه تمام منابع قاجاری و پهلوی بالاتفاق و بدون استثنا، از توانمندی علمی این مرد بزرگ و صفات نیک و بزرگی او سخن گفته‌اند.
با این وصف، از ظرفیت بزرگ مذکور می‌توان برای پیوند علمی قم با پاریس و بروکسل بهره برد و حتی خواهرخواندگی قم با این دوشهر را از لحاظ علمی و فرهنگی در دستور بررسی قرار داد. با توجه به آگاهی اجمالی نگارنده از وضعیت خوب آرشیوهای اروپایی بی‌شک می‌توان اطلاعات بیشتری از دوران حضور میرزا محمود در آن دوران در اروپا به دست آورد. نگارنده امیدوار است بتواند رساله‌ای در بارۀ وی و خاندانش فراهم آورد.

منابع( با تلفیق یا بهره‌گیری از عین الفاظ):
۱٫ گنجینه آثار قم، عباس فیض، چاپخانه مهر قم، ۱۳۴۹، ص ۳۷۰ – ۳۷۱ و ۳۳۱٫ ۲٫ تاریخ و جغرافیای ق ،افضل الملک کرمانی، تصحیح مدرسی طباطبایی، وحید، ۱۳۹۶ ق، ص ۱۲۶ – ۱۳۳٫
۳٫ دیروز و امروز قم، علی اصغر فقیهی، بنیاد قم پژوهی،۱۳۹۰، ص۲۰۰ – ۲۰۶٫

#سیدمحسن_محسنی