💠 نیم‌نگاهی به باستان‌شناسی قم

💠 نیم‌نگاهی به باستان‌شناسی قم (۱)
آشنایی با تاریخ قم

✍️ حسین صادقی

استان قم از نظر جغرافیایی در ناحیه شمال مرکزی ایران واقع شده است و از شمال به استان تهران، از شرق به سمنان و از جنوب به اصفهان و استان مرکزی و از غرب و جنوب غربی به استان مرکزی محدود است. این استان براساس آخرین تقسیمات کشوری دارای یک شهرستان «قم» پنج بخش مرکزی، کهک، خلجستان، سلفچگان و جعفرآباد و پنج شهر، قم، قنوات (حاجی آباد لک‌ها)، ‌کهک، دستجرد و جعفریه، ده دهستان و ۳۶۵ آبادی است. بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۹۵ کل کشور تعداد خانوارهای استان ۳۸۳۵۳۲ خانوار است و از جمعیّت ۱۲۹۲۲۸۳ نفری استان ۶۵۸۵۴۰ نفر مرد و تعداد ۶۳۳۷۴۳ نفر زن هستند.
این افزایش جمعیت را می‌توان مرهون جاذبه‌هایی نظیر وجود حرم حضرت معصومه(س)، موقعیت مذهبی، وجود بزرگ‌ترین حوزه علمیه جهان تشیع، نزدیک بودن به پایتخت و … دانست. بر این اساس در طول قرن‌های گذشته گروه‌های مختلفی از مردم، از دیگر مناطق کشور و همچنین کشورهای همسایه همچون افغانستان، عراق و پاکستان به این استان مهاجرت کرده و در محل‌های مختلف شهر و روستاهای استان سکنی گزیده‌اند. قم دارای شش راه اصلی مواصلاتی، چهار راه فرعی و سه خط آهن به شهرهای مجاور است که عبارت‌اند از: آزاد راه قم ـ تهران به طول ۱۳۰ کیلومتر، جاده قدیم قم ـ تهران، آزاد راه قم ـ اصفهان، جاده قدیم قم ـ اصفهان (امامزاده عبدالله، نیزار) آزاد راه قم ـ کاشان، آزادراه قم ـ گرمسار، آزاد راه قم ـ ساوه، جاده قدیم قم ـ ساوه (جعفریه)، آزادراه قم ـ اراک (بزرگراه)، جاده قم ـ تفرش، راه‌آهن قم ـ تهران، راه آهن قم به اراک و جنوب، راه‌آهن قم به کاشان و جنوب (سیرجان ـ بندرعباس). استان قم به جهت موقعیت خاص جغرافیایی و قرار گرفتن بر مسیر کمانی شکل در طول خطوط ارتباطی، اهمیت ویژه‌ای دارد. دشت قم (بخش مرکزی قم)، از منظر باستان شناختی، تاریخی، فرهنگی، زیست محیطی بخشی از حوزه فرهنگی ـ جغرافیایی حاشیه کویر مرکزی (فلات مرکزی ایران) به شمار می‌رود. و در جنوب غربی این حوزه قرار دارد. دشت قم بالغ بر ۶۴۵۰ کیلومتر مربع از شمال به دشت ورامین، ری و ساوه، از جنوب به کهک، از شرق به دریاچه نمک، دشت کاشان و کویر نمک و از غرب به بخش جعفرآباد، آشتیان و تفرش محدود می‌شود.
منطقه قم،‌ به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و قرار گیری در مسیر شاهراه اصلی ارتباطات فرهنگی ـ بازرگانی شرق باستان، از ادوار پیش از تاریخ تاکنون حلقة ارتباط و تعامل بین مراکز و حوزه‌های مختلف فرهنگی ایران به شمار می‌آمده است.
دشت قم با وجود کانسارهای فراوان مس و موقعیت راهبردی بین نواحی شرقی، غربی، و جنوب غربی، در امتداد شاهرایی که بعدها به نام جاده ابریشم معروف شد در ارتباط بوده است. وجود منابع معادن، و کانی‌های غنی نمک (حوض سلطان) گچ مرغوب، سنگ آهن، سنگ مس حوالی روستای مسگران، کوه یزدان، منابع نفت و گاز سراجه قم، گرانیت کائولن، تراورتن، مرمریت در منطقه قم، در ارتباط با حوزه‌های فرهنگی دشت خوزستان و زاگرس مرکزی موجب شده که استان قم از ادوار پیش از تاریخ از اهمیت زیادی برخوردار باشد.
کاوش‌ها و بررسی‌های انجام شده در منطقه قمرود (به سرپرستی میرعابدین کابلی از سال ۱۳۶۷ تا ۱۳۷۲) تپه صرم کهک (فصل اول تا سوم به سرپرستی خسروپوربخشنده و فصل چهارم به سرپرستی سیامک سرلک) زاربلاغ (به سرپرستی مهرداد ملک زاده)، وشنوه (به سرپرستی اشتونر باستان شناس آلمانی ـ و کوروش روستایی)، محوطة شمشیرگاه خورآباد (به سرپرستی حمید فهیمی) گمانه زنی گنبد سبز (به سرپرستی کاظم عرب)، دیرگچین (به سرپرستی فائق توحیدی) تپه شادقلی‌خان عماریاسر و محوطه قلی درویش جمکران (به سرپرستی سیامک سرلک) دوره جدیدی از پژوهش‌های باستان‌شناسی هدفمند را در استان قم شکل داد.

💠 نیم‌نگاهی به باستان‌شناسی قم (۲)
آشنایی با تاریخ قم

نتایج کاوش‌ها و بررسی‌ها به‌روشنی غنای فرهنگی، و بعد تاریخی منطقه و شهر قم را نشان داد. تا پیش از انجام دوره جدید پژوهش‌های باستان شناختی در منطقه قم، آنگونه که باید، تصویر روشنی از نقش و اهمیت این منطقه در شکل‌گیری و توسعه فرهنگی جوامع پیش از تاریخ و آغاز تاریخی، به‌ویژه در حوزه فرهنگی فلات مرکزی در دست نبود. کاوش‌های قره‌تپه قمرود نشان داد که منطقه قم در طول هزاره ششم تا چهارم پیش از میلاد (حدود ۸۰۰۰ سال) یکی از مراکز مهم دوره ده‌نشینی است و دارای فرهنگ و تکنولوژی بسیار پیشرفته‌ای بوده‌اند و با فرهنگ‌های سیلک کاشان و چشمه علی ری و تپه‌زاغه دشت قزوین در ارتباط بوده‌اند. مدارک به دست آمده از لایه نگاری تپة شادقلی خان (چهارمردان ـ عماریاسر) واقع در بافت تاریخی شهر قم نشان داد که حیات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی شهر قم در هزاره چهارم پیش از میلاد (۶۰۰۰ سال) تا کنون به طور مستمر جریان داشته است و نتایج جدید در محوطه خاوه قم گورستان عصر مفرغ را وارتباط ان با شمال غربی را نمایان کرد.
نتایج به دست آمده از کاوش‌های گورستان عصر آهن (حدود ۳۲۰۰ سال) تپه صرم (روستای صرم کهک) و محوطه استقراری شمشیرگاه مبین آن است که منطقه قم، به‌ویژه در طول عصر آهن، یکی از مراکز عمدة فرهنگی در حاشیه کویر مرکزی ایران محسوب شده است. کاوش‌های زاربلاغ (جاده قدیم قم ـ تهران) نشان داد که این منطقه از دوره ماد تا اشکانی و ساسانی از اهمیت مذهبی و سیاسی، بازرگانی برخوردار بوده است و در نهایت مدارک و شواهد به دست آمده از کاوش‌های محوطه قلی درویش جمکران در حاشیه جنوبی شهر قم (نزدیک امامزاده جعفر غریب جمکران) فرهنگ هفت هزار سالة قم باستانی را تبیین نمود. کاوش‌های قلی درویش نشان داد که قم یکی از مراکز اصلی شکل‌گیری و توسعه فرهنگی جوامع استقراری عصر برنز و عصر آهن حاشیه کویر مرکزی ایران است. در آغاز دوران تاریخی محدودۀ، فعلی استان قم قسمتی از ماد بزرگ بوده است. موقعیت ارتباطی ممتاز سبب شده است در طول دوران تاریخی و به‌خصوص دوران ساسانیان قم یکی از مراکز مهم ایران باشد. در دوران اسلامی نیز قم بعد از فتح شهر قم توسط ابوموسی اشعری در سال ۲۳ ق. این شهر مأمن بسیاری از اشعریان و علویان شد و به این ترتیب قم به عنوان بزرگ‌ترین پایگاه شیعیان علیه حکومت‌های اموی و عباسی در آمد. با ورود حضرت معصومه(س) به شهر قم در سال ۲۰۱ ق. تاریخ به گونه‌ای دیگر برای مردم این شهر رقم خورد.

💠 نیم‌نگاهی به باستان‌شناسی قم (۳)
مکان‌یابی شهر باستانی قم

در تاریخ اساطیری ایران، پیدایش و تأسیس تشکیلات شهر قم را به زمان تهمورث از پادشاهان پیشدادی نسبت می‌دهند.
تهمورث چهارمین پادشاه ایران زمین است که توانست دیوها را مطیع خود سازد و خواندن و نوشتن را از آنان فراگیرد. جمشید، برادر و جانشین او است که در «ورجَمکَرد» که بنابر احتمالی، همان جمکران فعلی است دژی ساخت.
سخن دیگر در تاریخ اساطیری تشکیل تأسیسات شهر را در قم به کیخسرو پادشاه افسانه‌ای ایران نسبت می‌دهد که او دومین پادشاه کیانی است. به نظر می‌رسد که شهر قم به دلیل اراضی حاصل‌خیز و به مناسب رودخانه‌ای که از کنار آن می‌گذشته می‌توان حدس زد که همواره معمور و آباد بوده است، لکن چگونگی آن را درست نمی‌دانیم، جز اینکه پیش از بنای اسلامی به دیه‌های بزرگ و کوچک که فواصل آنها از هم چندان دور نبوده، تقسیم می‌شده است؛ چنان که بسیاری، دیه‌ها و قلعه‌ها
آن را «چهل حصار» گویند و ما در تاریخ، اسامی دیه‌ها و قلعه‌ها را کمابیش می‌بینیم.
از این دیه‌ها، هفت دیه جزء شهر گردید و چند دیه بر جای ماند که هنوز به نام دیرین و نخستین خود باقی است و آبادی خود را کمابیش از دست نداده است و بقیه دیه‌ها از بین رفته و سکنه آن به شهر منتقل شدند که به سبب شهر شدن قم و ورود اعراب اشعری به این محل بوده است. در بعضی از دیه‌ها اشراف و بزرگانی اقامت داشتند و در بسیاری از آنها در دوران باستان حتی تا قرن سوم هجری آتشکده‌هایی روشن بوده است. از جمله این آتشکده‌ها، آتشکده بزرگ قم است که به آن «قصر دختر» یا «کل دختر یا قلعه دختر» می‌‌گویند که بر روی تپه‌ای در آغاز جاده قم به اراک ( km 2) است. علاوه بر آن تحقیقات اخیر ثابت کرده که این بنا از دیرباز و حتی قبل از تاریخ مسکونی بوده است و خود بنا متعلق به دوران ساسانی است.
در منطقه جمکران که دوازده محله بوده و بر هر در محلتی و دَربی آتشکده‌ای بود. در یکی از قراء شهر به نام «مَزدیجان» آتشکده‌ای کهن به نام «آذر جشنف» قرار داشت که یکی از آتش‌های سه‌گانه‌ای بود که ایرانیان قدیم در حق آن بی‌نهایت غلو می‌کردند.
در کتاب تاریخ قم، ذکر شده است که در زمان کیخسرو، سورین قم آتشکده قم را به محلی که به دستور پادشاه نزدیک ساوه بنا شده بود منتقل کرد. در همین منبع آمده است که آتش آتشکده آذرگشتاسب در دهی از دهات قم به نام «مَزدگان» قرار داشته است.
در جمکران ۱۲ آتشکده، در ابرشتجان ۱۶ آتشکده و در مزدیجان یک آتشکده کهن وجود داشته است. منطقه قم و جمکران در قبل از اسلام یکی از کانون‌های اصلی مذهب زردشتی‌گری به شمار می‌آمده است.
امروز در جنوب شرقی قم نهری به نام (شهرستان) وجود دارد که یکی از مکان‌های باستانی این دشت است. در قرن چهارم هجری در مزرعه‌ شهرستان دیه یا دژی به همین نام وجود داشته است. مولف تاریخ قدیم قم در مورد سابقه باستانی این مکان می‌گوید که بعضی از مردم روایت کنند که این ده را خمانی (همای دختر بهمن پسر اسفندیار) بنا کرده است. البته این داستان عمارت شهرستان به دست خمانی از جمله
افسانه‌هایی است که دربارة بنیانگذار بسیاری از شهرهای ایران گفته‌اند. اغلب این قصه‌ها تنها گویای قدمت آن نقاط است و اعتبار تاریخی چندانی ندارد.
مولف تاریخ قم شهر جدید دوره اسلامی را در محلی به نام «مَمْجان» در جوار نقطة باستانی «شهرستان» می‌داند که در قرن سوم هجری تبدیل به شهر بزرگی گردید. یعقوبی که در این قرن از آن دیدن کرده بود. درباره آن می‌‌گوید: «شهر بزرگ قم که به آن ممجان گفته می‌شود شهری است جلیل القدر که گویند در آن هزار گذر است و اهالی آن برآن چیره‌اند. قومی هستند از اشعریان و در آن مردمی از عجم‌های کهن سکونت دارند.»
دژ «شهرستان» نقطة ثقل محل باستانی شهر قم بوده است؛ لیکن به نظر می‌رسد قم، پیش از آمدن اعراب، پهنه‌ای وسیع بوده که از «کمیدان»، «مزدیجان» تا «ابرشتجان» (اراضی دامنه کوه یزدان که ابتدای آن امامزاده شاه جمال جاده اراک و انتهای آن امامزاده معصوم است و جمکران را هم در برمی‌گرفته است) و در میان این منطقه هفتاد دیه به صورت پراکنده به سبک شهرنشینی آن روزگار وجود داشته است.

💠 نیم‌نگاهی به باستان‌شناسی قم (۴)
مکان یابی شهر باستانی قم

مقارن ظهور اسلام قم به صورت هفت محله جدا از یکدیگر بوده که هر کدام قلعه‌هایی با بارو و برج‌های مخصوص خود هویت خویش را آشکار می‌کرده‌اند و البته به وسیله مجاری زیرزمینی و راه‌های مخفی با یکدیگر ارتباط داشته‌اند.
این نوع شهرسازی برای حفظ امنیت سیاسی و افزایش توان دفاعی در مقابل مهاجمان و دشمنان بوده است. این قلعه‌ها عبارت بودند: «منیجان، کُمندان، قزدان، مالون (حوالی امامزاده شاه احمد بن قاسم)، جمر، سکن و جلنبادان» در زمان یعقوبی (قرن سوم) قم از این حالت بیرون آمد و از دو قسمت تشکیل شد که رودخانه قمرود یا اناربار آنها را از هم جدا می‌کرد. بخش بزرگ ‌ تر منیجان (ممجان) دارای هزار خانه بوده که قلعه‌ای از ایرانیان قدیم در آن قرار داشته. بخش دیگر کمندان بوده که توسط پل‌های سنگی این دو بخش به هم متصل بوده‌اند. در سنوات اخیر کمندان به زمین مزروعی تبدیل گردیده که در شمال غربی خاک فرج وادی السلام واقع است.
منیجان یا ممجان در سمت شرقی رودخانه و حدود چهار امامزاده و اطراف شاه سیدعلی کنونی بوده است و در واقع قم قدیم تا قرن سوم هجری قمری در دو کیلو متری شرق کنونی واقع بوده است.
با وقوع سیل در همین ایام قم به‌شدت تهدید و تخریب شد و در ساختمان جدید، تغییر شکل یافت. هنوز محله‌هایی وجود دارد که از قدمت آن حکایت می‌کند؛ مانند محله دروازه ری، درخت پیر، محله پنجه‌علی، چهارمردان، محله عربستان، محله سیدان، دروازه کاشان. در جنوب شهر محله‎هایی با عناوین چاله لولو، سرحوض، سفید‌اب، سنگ سیاه وجود دارد و در بیرون شهر نیز روستاهایی مانند «بیدهند»، «کرمجگان»، «وشنوه»، «کهک»، «گیو»، «ورجان»، «سراجه»، «تینوج» «تایگان» (داغون امروزی) فارسی کهن و نشان دهنده قدمت شهر قم است.

💠 نیم‌نگاهی به باستان‌شناسی قم (۵)
قم در دوره هخامنشی ـ اشکانی

در بررسی‌های باستان‌شناختی در دشت قم، تعدادی از محوطه‌های دوره تاریخی مورد شناسایی قرار گرفته است. مدارک موجود پیرامون تبیین وضعیت دشت قم در دوره هخامنشی،‌ همچنان مبهم است. این ابهام ناشی از دو عامل است: یکی عدم انجام پژوهش‌ها و مطالعات و بررسی‌های تخصصی باستان‌شناختی در این منطقه و دیگری عدم شناخت و تفکیک آثار متعلق به دوره هخامنشی است. در نبود چنین اطلاعاتی، شاید بتوان ابهامات موجود را تا حدودی از رهگذر اسناد و مدارک مکتوب تاریخی تبین نمود. با اتکای به اسناد تاریخی قرن چهارم هجری شهر قم در دوره هخامنشی، شهری آباد بوده که به دستور اسکندر مقدونی مورد غارت و تخریب قرار می‌گیرد و در دوره قباد ساسانی به عمران و آبادی مجدد آن اقدام می‌شود.
شواهد موجود نشانگر آن است که دشت قم از دوره دوم اشکانی به بعد، از نظر تمرکز استقرارها از تراکم نسبی جمعیتی برخوردار است. یکی از محوطه‌های مهم دوره تاریخی دشت قم، آق‌تپة ملک قلعه است که در منطقة قشلاق البرز و در شمال غرب روستای ملک قلعه واقع شده است که با پراکندگی سفال شاخص اشکانی موید وجود استقرارهای دوران تاریخی به‌ویژه دوره اشکانی را در این منطقه ایجاد کرده است. سفال دوره اشکانی آق‌تپه سفال گونه کلینکی است که در دو نوع ساده و منقوش از گسترش و پراکندگی محسوسی در این محوطه برخوردار است و از دیگر محوطه‌های دوران تاریخی قم می‌توان به تپه سنگر مومن‌آباد، تپه خرابه، تپه جنت‌آباد، تپة سراجه، محوطه کاج ۱ و ۲، تپه گبری حسین‌آباد میش مست، تپه‌چاه، تپه چشمه‌زالو، قره‌تپه شاهجرد واقع در دهستان قمرود اشاره کرد. مجموعه سفال‌های به دست آمده از این محوطه‌ها شاخص دوره تاریخی از دوره ماد تا دوره اشکانی و ساسانی است.

💠 نیم‌نگاهی به باستان‌شناسی قم (۶)
قم در دوره ساسانی

قم در دوره ساسانی از شهرهای بزرگ و مهم ایران بوده است. قباد ساسانی حدود سال ۴۸۸ م هنگامی که از نبرد هیاطله می‌رفت چون به شهر قم رسید آنجا را در نهایت خرابی دید. علت را پرسید، گفتند که در اثر حملة اسکندر خراب شده است. چون قباد از جنگ هیاطله مراجعت نمود. دستور آبادانی آن را صادر کرد و به همین علت قم را به «ویران آباد کردکواذ» (یعنی قباد عمارت کرد و آباد گردانید) شهرت یافت.
ثعالبی از غرر اخبار ملوک الفرس می‌نویسد: کتابی از عهد ساسانیان به خط پهلوی باقی مانده و عنوانش خسروکوازان و ریذکی است. (یعنی خسرو پسر قباد و غلامی که همراه او بوده است.) در این کتاب آمده: «اگر بوی شراب خسروانی و سیب شامی و گل فارسی و شاهسفرم سمرقندی و ترنج طبری و بنفشة اصفهانی و زعفران قمی وبونی (بوانی) و نیلوفر سیروانی وند (مخلوطی از عود هندی مشک تبتی، عنبر شجری) را فراهم آوردی، از بوی بهشت بویی توانی برد.» شهر قم در دوره ساسانی به دلیل موقعیت اقلیمی و جغرافیایی بی‌شک از شهرهای نسبتاً بزرگ و آباد ایرانی بوده است.
در جنگ قادسیه (در زمان خلافت عمر) سپاهی از شهرهای قم و کاشان به سرداری مردی به نام «شیرزاد» والی این دو شهر به یاری سپاه ایران آمد. شماره این سپاه ۲۵۰۰۰ تن سواره و پیاده بود و نیز در جنگ نهاوند سپاهی به شماره ۲۰۰۰۰ سواره از قم و کاشان شرکت و پس از شکست سپاه ایران، امیر قم، در اصفهان نزد یزدگرد ساسانی رفت.
در کتابی از قباد پسر فیروز که در زمان ولید بن عبدالملک به دست آمد و زادان فرّخ آن را به عربی ترجمه کرد، شهرهای ایران دسته‌بندی شده و شهر قم جزء کامل‌ترین و زیباترین شهرها به حساب آمده است.
بلاذری از نویسندگان معتبر اسلامی در قرن سوم، در کتاب فتوح البلدان خود نوشته است: «واصّحُّ الاخبار انَّ اباموسی فتح قم و قاشان» صحیح‌ترین خبرها این است که ابوموسی (اشعری) قم و کاشان را فتح کرد. (۲۳ ق ) بنابراین، شهر قمی وجود داشته در قبل از اسلام که ابوموسی آن را فتح کرده است. یعقوبی نیز از نویسندگانی مشهور قرن سوم، قم را از جمله شهرهای مهم عصر ساسانی نام برده است.
حکیم ابوالقاسم فردوسی در کتاب شاهنامه طی نقل داستان‌های باستانی ایران در سه مورد از قم نام می‌برد که حاکی از اشتهار آن در عهد ساسانیان است.
دگر بهره زو قم بدو اصفهان
بفرمود عهد قم و اصفهان
نبشتند منشور بر پرنیان
نهاد بزرگان و جای مهان
نهاد بزرگان و جای مهان
خراسان و ری و قم و اصفهان

همچنین در منظومه ویس ورامین که اصل آن مربوط به قبل از اسلام است در چند مورد نام قم آمده است که از آن جمله است.
زگرگان و ری و قم و صفاهان
که رامین را بدندی نیک خواهان

ابن فقیه می‌گوید شهرستان قم مقارن حمله مسلمانان به اندازه‌ای وسعت داشت و پرجمعیت بود که تنها در یک قریه چهار هزار مرد بیرون آمدند که هر یک خدمتگزار و نان پز و آشپز به همراه داشت. در مختصر البلدان نیز آمده است، که قم در زمان ساسانیان جزء بلاد پهلویان به حساب آمده است.
از منابع تاریخی چنین استنباط می‌گردد که قم مقارن یورش مسلمانان به ایران، شهری معتبر و پرجمعیت بوده و از هنگام آمدن اشعریان، آثار قبل از اسلام به ویژه ساسانی در آن وجود داشته است. (در بخش آثار تاریخی در کتاب “قم نگینی در دل کویر” به نمونه‌هایی از آثار ساسانی پرداخته‌یم.) استاد رشید یاسمی در مقدمه کتاب راهنمای قم می‌نویسد: روشن‌ترین دلیل قدمت شهر قم، بویژه عصر ساسانی، مکان جغرافیایی و انشعاب راه‌های عمده تجاری است به حکم اقتضای مکانی، از دوره‌ای که ری و اصفهان آبادی گرفته است، این شهر قم در میانه آنها قرار دارد، رو به آبادی گذاشته است.

(منبع: “قم نگینی در دل کویر”، حسین صادقی، ص ۶۱ – ۶۳)