بنای قدیمی باقیمانده و ویرانه از دروازه ری قم

💢 نمایی از بنای قدیمی باقیمانده و ویرانه از دروازه ری قم
٢٧ ژولای ١٩٢٧ (۴ مرداد ١٣٠۶)

عکاس: فردریک گادمر
منبع: مجموعۀ آلبرت کان

💠 جایابی دروازه ری

✍️ سیدمحسن محسنی

مرحوم ناصرالشریعه نویسنده کتاب مختارالبلاد ( تاریخ قم ) که کتابش را نخستین بار در سال ۱۳۲۴ ش در تهران منتشر کرد، هنگام توصیف اماکن تاریخی و مذهبی نشانه‌هایی به دست می‌دهد که برای جایابی پاره‌ای از بناهای تاریخی – که اینک وجود ندارند – رهگشا است. در این یادداشت از این نشانه‌ها برای جایابی دروازه ری استفاده می‌کنیم.
وی در توصیف “شاه سید علی” می‌گوید:
“بیرون دروازه ری واقع است.”
تاریخ قم، چاپ دوانی،۱۳۵۰، ص ۱۳۰

در خصوص “چهار امامزاده” می‌گوید:
“بقعه آنها در خارج دروازه ری و قسمت شمال شهر است.” همانجا
اما در وصف “شیخ اباصلت” چنین بیان می‌دارد:
“جنب دروازه ری بقعه و قبه متوسط از آجر است که گویند مدفن شیخ اباصلت هروی از اصحاب حضرت رضا علیه السلام است.”
همانجا، ص ۱۲۹

چنانکه می‌بینیم در خصوص شاه سید علی و چهار امامزاده به وقوع بقعه آنان در خارج از دروازه ری تصریح می‌کند اما در باره شیخ اباصلت محل وقوع بقعه را جنب دروازه ری ذکر می‌کند.
با این وصف بقعه شیخ اباصلت داخل دروازه ری و در جنب آن بوده است. نحوه بیان وی به گونه‌ای است که نشان می‌دهد در زمان نگارش کتابش که نباید از سال ۱۳۲۴ش (سال چاپ کتاب) بسیار دورتر باشد، دروازه ری برجا بوده است.
از طرفی مقابل شیخ اباصلت گذری به نام گذر دروازه ری وجود داشت که تا بعد از پیروزی انقلاب بر جا بود و متاسفانه چند دهه پیش تمام گذر را تخریب کردند اما تا چندی پیش پاطاق یکی از چشمه‌های گذر هنوز در محل و در برابر بقعه شیخ اباصلت دیده می‌شد. و چون گذرها داخل محوطه (به بیان امروزی محدوده) شهرها بوده‌اند، بنابراین دروازه ری بعد از این گذر بوده است.
بدین ترتیب محل دقیق دروازه ری که بعد از گذر مزبور بوده است، شناسایی می‌گردد.
باید دانست که راه “قم/ کم – ری/ ریگا” ظاهرا باستانی‌ترین راه این شهر کهن بوده است و بی‌تردید پیشینه آن به پیش از اسلام برمی‌گردد.
ایکاش مدیران و طراحان شهری قم بر ارزش تاریخی این محل وقوف می‌داشتند و درصدد احیای این گذر و دروازه بر می‌آمدند. کما اینکه شهرداری تهران و چند جای دیگر برخی از دروازه‌های قدیمی شهرشان را به صورت نمادین بازسازی کرده‌اند. جز آن محور “بازار کهنه – مسجد جامع – دروازه ری” به عنوان یکی از محاور تاریخی شناسایی می‌شد و این محور هم در دستور بازآفرینی قرار می‌گرفت. خصوص اینکه محله دروازه ری در طرح نوسازی شهری قرار دارد. بی‌شک این امر در جذب گردشگر و رونق اقتصادی در این شهر باستانی و کهن موثر می‌افتد.
اما آن‌گونه که نگارنده این سطور دریافت، مطالعات تاریخی در این طرح لحاظ نشده است و این آرزو همچون آرزوهای دیگر وی و بسیاری دیگر از میراث‌دوستان به بایگانی آرزوهای برآوردناشده ره‌سپر خواهد شد.