در بنیاد قم پژوهی بررسی شد؛ تولید آجر در قم از گذشته تا به امروز

در پانصد و پنجمین نشست بنیاد قم‌پژوهی که با موضوع انواع آجرهای سنتی قم که در دانشگاه طلوع مهر برگزار شد. استاد حاج رضاعزتی‌پور معمار کار سنتی قم به بررسی تاریخ شفاهی ساخت آجر سنتی از گذشته تا امروز پرداخت.

رضا عزتی پورگفت: ساخت آجر در قم به شکل سنتی انجام می‌شد و ساخت آجر بسیار زمان‌بر بود، ولی آجرهایی که درقم تولید می‌شد به لحاظ کیفت عالی بود؛ چون پخت آجر زمان‌بر بود و تولید زمان زیادی می‌کشید تا آجر در کوره پخته شود. تا قبل از اینکه کوره‌ها با نفت بسوزند مواد سوختنی کوره‌ها چوب و هیزم بود.
وی گفت: یکی از ترکیبات خاک آجر خاکستر بود که باعث دوام و محکمی آجر می‌شد. گل آجر نیاز به ورز داشت مثل همین سفال‌ها که ساخته می‌شود خاک آن‌ها بسیار محکم به هم چسبیده است. یکی از دلایلی که آجرهای قدیمی در مقابل سوختن مقاوم هستند در وهله اول به عناصر تشکیل دهنده آن‌ها بستگی دارد. دوم به میزانی که گل آجر با هم ترکیب شده و یک مواد نفوذ ناپذیری را تشکیل داده است.
وی افزود: در گذشته کوره‌های آجرپزی با سوخت نفت کار می‌کردند. تولید کنندگان اجر می‌بایست نفت را انبار می‌کردند؛ چون برای پخت آچر در کوره باید چند روز آتش زیر کوره روشن می‌ماند تا آجر کاملا پخته می‌شد. به همین علت آجرهای قم از بیرون قم مشتری زیادی داشتند. اما از لحاظ رنگ و ابعاد تنوع نداشت و تک رنگ و در یک سایز ساخته می‌شد که به اصطلاح به آجرهای قم آجر دیواری می‌گفتند اما در کاشان و تهران ساخت آجرها متنوع بود. قمی‌ها برای یادگیری شیوه ساخت آجرها به عنوان کارگر به کاشان و تهران رفتند و به شهر خود برگشتند و کوره‌های آجرپزی تاسیس کردند.

در ادامه جواد کاظمی مسئول کارخانه تولید آجر سنتی امید آذران گفت: در گذشته در قم تولید آجر تک رنگ و تک اندازه بود اما هم اکنون در قم هم به لحاظ ابعاد و هم به لحاظ رنگ بسیار متنوع شده است که در نماها کار برد دارد. علتش هم این بود که دستگاه‌هایی ساخته شد که هم در ساخت خمیر و هم در قالب و ابعاد ساخت به تولید کنندگان کمک کرد.
وی بیان کرد: در حال حاضر کوره‌های آجر‌پزی با سوخت گاز فعالیت می‌کنند. فکر می کنم سال ۱۳۸۳ بود که من با این کوره‌های سقف‌دار آشنا شدم که باعث شد شیوه تولید ما بهتر و بالاتر و متنوع‌تر شد و راندمان تولید ما بیشتر شد.
کاظمی افزود: به واسطه وجود این کوره‌های مسقف شرایط تولید و شرایط پخت را تغییر دادیم. در گام اول به جای خاکستر از بازیافت آجرهای قبل استفاده کردم. به این صورت که آن جرهای پخته شده را دوباره آسیاب کرده و به خمیر آجر جدید اضافه می‌کردم که مقاومت آجر چند برابر می‌شد. از طرفی مقرون به صرفه هم بود.
وی بیان کرد: وجود کوره‌های مسقف باعث شد چرخه تولید آجر از شش ماه به ده روز خلاصه شود.
این تولید کننده آجر گفت: هر استانی بسته به خاک آن شهر رنگ آجرش متفاوت است. برای مثال خاک دامغان با خاک سمنان رنگ آجر آن‌ها متفاوت است. آجرهای ساوه با خاک تهران و اصفهان متفاوت است. این‌ها به جنس خاک بستگی دارد که البته بهترین آجر نسوز ایران از خاک طبس ساخته می‌شود که از استقامت بالایی برخوردار است.
وی افزود: پیشینه آجر در ایران به هفت هزار سال برمی‌گردد. هم اکنون در قم چند نوع آجر درست می‌شود: آجر قزاقی که برای نما استفاده می‌شود. از قزاق به ایران آورده شد. آجر لفتون و آجر دیواری از خاک رس ساخته می‌شود.
این تولید کننده آجر در قم گفت: سابقه آجرهای به کار رفته در نماها زمان ساسانیان در کاخ کسری است که هنوز بازمانده‌های آن موجود است.
وی در معرفی انواع آجرها بیان کرد: اجرهای سنتی قزاقی در ابعاد ۲۰ در ۶ سانت که از آجرهای نما محسوب می‌شوند. تجرهای سنگ فرش که در ابعاد ۲۰ در ۲۰ و ۲۰ در ۲۲ ساخته شده است و همچنین آجرهای دیواری است که از گذشته تا به امروز در قم ساخته می‌شود.