کهن‌ترین درخت (درختان) شهر قم (۱)

در این یادداشت درختان کهن‌سال سایه‌گستر از نوع «برگ‌پهن» صرفا در معابرشهر قم در منطقۀ مرکزی به شرح و استثناهای ذیل، با توجه به خیابان‌کشی‌های دوران پهلوی و کاشت درخت در­ کنارۀ آنها «بررسی اجمالی» و آنگاه درختان کهن «سرشماری» و «سال‌شماری» تقریبی شده است. سال‌شماری دقیق درختان کهن در محدوده شهر قم مجال و امکاناتی نیاز دارد که نگارنده کنون ندارد.

درختان «سوزنی‌برگ» کهن که تقریبا تمامی آنها از نوع درخت کاج است، نیاز به پژوهشی جداگانه دارد. بازمانده بیمارستان سهامیه /فاطمی و کارخانه ریسباف (از زمان پهلوی اول) و درختان بیمارستان‌های نکویی و گلپایگانی و کامکار و بوستان دورشهر (از دوران پهلوی دوم) و بوستانِ کنارۀ خیابان‌های خاکفرج و اراک و بلوارامین که در مرز اواخر پهلوی دوم و انقلاب اسلامی، ایجاد شد و نیاز به تحقیقی جداگانه دارد، مورد توجه و نظر نبوده است. به عبارت دیگر منطقه مرکزی و بافت کهن قم موضوع پژوهش بوده است. این نوشته باید به عنوان طرحِ موضوع تلقی شود­­ و طبعا خالی از ایراد نیست. انتظار داریم اهل نظر و علاقه‌مندان ایرادات را برشمارند.

بیشتر کشورهای جهان برای «درختان کهن‌سال» اهمیت زیادی «در عمل» قائل‌اند و به همین دلیل برای حفظ آنها تدابیر خاص اتخاذ می‌کنند و حتی در صورت خشک شدن این درختان «بُرشی» از تنه آنها را در موزه‌ای نگهداری می‌کنند. پاره‌ای از کشورها نیز مانند لبنان، نماد پرچم خود را از درخت بومی آنجا انتخاب کرده‌اند. در قم تا آنجا که نگارنده می‌داند کهن‌ترین درخت گویا کاجی بود که در خیابان سمیه فعلی قرار داشت و هنگام گشودن این خیابان در اوایل دهه شصت خشک شد و نگارنده خشک شده آن را در دهه شصت دیده بود. نقاشی قدیمی از این درخت وجود دارد. درخت دیگری که کهن‌ترین درخت منطقه محسوب می‌شد «سرو روستای جمکران» بود که گویا حدود یک دهه پیش به دلایلی بریده شد و تنها عکسی از آن داریم. شوربختانه تعداد موجود درختان کهن‌سال شهر قم (خیابان‌ها و میدان‌ها) نه تنها زیاد نیست بلکه کهن‌ترین آنها نیز عمری بیش از نود سال ندارد. در پی ابتدا اشاره مختصری به ایجاد خیابان‌های شهر قم در دوران پهلوی اول و دوم – که در کنارۀ آنها در همان زمان‌ها درخت کاشتند – خواهد شد و سپس تغییرات بعدی آنها بررسی و در ادامه تعداد تقریبی درختان حدود پنجاه ساله با خطای – و + ده سال به دست داده می‌شود.

خیابان کشی‌های دوران پهلوی
حسب متن­های تاریخی تا اوایل دوران پهلوی اول، قم دو خیابان بیشتر نداشت: یکی «خیابان پایین» یا همان «کوچۀ ننه‌عباس» فعلی و دیگری «خیابان بالا» یا خیابان حضرتی. کاشی خیابان دیگری هم به نام «خیابان حاج­ عسکرخان» نیز هنوز در کوچه آقاسید حسن وجود دارد که نهایت می‌توان سه خیابان برای قم در آن دوران به حساب آورد. در سال‌های ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۴ به دستور رضاشاه با تخریب قبرستان کهن قم موسوم به قبرستان بابلان و قسمتی از راسته بازار و بافت قدیم، بر جای آنها میدان و خیابان آستانه و «باغ ملی» و خیابان‌های ارم وآذرایجاد شد. در همان سالها قسمت اول خیابان باجک نیز که نامش برگرفته از باغی تاریخی در این قسمت بود، شکل گرفت.

هر چند تقریبا از اواسط دوره قاجار ساخت و ساز و سکونت در بخش دو قم یعنی قسمت غربی رودخانه به‌تدریج آغاز شد، لیکن بعد از سیل مشهور سال ۱۳۱۳ ش و اسکان عده‌ای از سیل‌زدگان در قلعه مبارک آباد (خیابان خاکفرج) به دست مرحوم آیت‌الله حائری یزدی، شهر در آن طرف به طور جدی گسترش یافت. خیابان امام گویا در دوره پهلوی اول به صورت جاده و سپس در دوره پهلوی دوم به صورت خیابان و میدان به نام‌های «خیابان تهران» و «میدان فرح» شکل گرفت. در پی ساخت ایستگاه راه­ آهن در همان بخش خیابان ایستگاه در سال ۱۳۱۶ ایجاد شد. خیابان سعیدی حد فاصل میدان مطهری تا میدان سعیدی هر دو در زمان پهلوی دوم شکل گرفت. همچنین در دوره شهرداری آخرین شهردار قم در قبل از انقلاب ۱۳۵۷، «آقای حسین قاسمی‌نژاد» – یکی از فعال‌ترین شهرداران قم در دوران پهلوی – در حاشیه خیابان‌های اراک و خاکفرج تا دیواره رودخانه درختکاری شد که در دهه‌های بعد آسیب جدی دید و باید موضوع پژوهشی جداگانه باشد. حسب عکس‌های هوایی و تحقیق محلی خیابان چهارمندان نیز در دوران پهلوی دوم و گویا در اوایل دهه چهل با تخریب قسمتی از بافت تاریخی قم ایجاد و نام محله قدیم چهارمندان در تداول مردم بر آن خیابان گذاشته شد. خیابان دور شهر نیز در اواخر دوره پهلوی دوم شکل یافت. در قسمتی از میدان و حاشیه خیابان‌های جدید در همان زمان احداث در دوران پهلوی مبادرت به کاشت درخت شد.