💢 بلبلی‌ و سنگکی خوراکی های سنتی قم

🔹سیدمحسن محسنی

نامش طیب نمکی است. خوب دقت کنید چهره‌اش آمیزه‌ای از رضایت و قناعت و شاکری و خستگی را نشان می‌دهد.
پارسال هم او را دیدم و ذکری هم از او در کانال بنیاد قم‌پژوهی کردم. دیشب او را در سی متری کیوانفر درحال جارزدن و دورزدن مجددا دیدم. شتابانه عکسی از او گرفتم.
در این دو سه ساله جز او کسی از بلبلی‌فروشان ندیدم.
سنگک و بلبلی از عناصر هویتی قم در زمینه خوراکی‌اند. با وجود این‌که سنگک قم به ثبت ملی رسیده ولی بلبلی متاسفانه ثبت نشده است.
بلبلی‌فروشی در حال انقراض است. بسیار به‌جا است که این عنصر هویتی نیز به ثبت برسد.

🔹 اکرم صادقی

💢 این نوع خوراک در قدیم به عنوان نوعی عصرانه بود. وقتی صدای پیرمرد دوچرخه‌سوار با‌ دیزی پر از بُلبُلی در کوچه بلند می‌شد، بچه‌های مشغول بازی در کوچه، این خوراکی آغشته به ادویه گُلپر را در کاغذ کاهی پیچیده شده از او می‌گرفتند. خیال مادرها در خانه راحت بود که فرزند عصرانه مقوی را خورده است، آن هم توسط پیرمرد دور‌ه‌گردی که صبحانه سنگک را در همان دیزی فروخته است.

سنگک نوعی حبوبات از خانواده نخود و بسیار سخت‌پز و دارای دو پوسته سخت است. مغازه‌های سنگکی برای صبح فردا، از عصر روز قبل این غذا را بار می‌گذارند و قبل از این‌که سنگک شود تبدیل به بُلبُلی می‌شود و وقتی با گوشت‌کوب مخصوص با آب مخلوط شده و کوبیده می‌شود و در ظروف خاص پوسته‌های آن جدا می‌گردد، تبدیل به سنگک‌ (صبحانه محلی قم) می‌شود که برای سریع الهضم شدن این صبحانه سنگین با کره محلی و ادویه گلپر و کمی آبلیمو سرف می‌شود.

🔹محمدحسن مالکی‌نژاد

💢 فکر می‌کنم دو تا از اخوان خودکار سنگک‌فروشی دارند‌. البته پدرشان قدیمی‌ترین سنگک‌فروشی قم بوده در ابتدای چهارمردان. دو تا اخوی از هم جدا شده‌اند. آن‌که تصویرش آمده متعلق به اخوی کوچک‌تر است.
برادر بزرگتر حاج اسماعیل است و سر سیدان سنگک‌فروشی دارد. احتمالا قدیمی‌تر اوست. ضمن اینکه حاج اسماعیل عصرها بلبلی هم عرضه می‌کند.
سال‌های گذشته وقتی یک‌بار سری به آن‌جا زدم دیدم برادر دیگری هم دارند که گاهی با حاج اسماعیل کار می‌کند. اگر اشتباه نکنم در کار فرش بود. آن زمان که این برادر را دیدم می‌گفت از طریق میراث فرهنگی به دنبال ثبت سنگک برای قم هستیم. ظاهراً این کار بعداً انجام شد و اعلام هم شد.

💠 دست‌فروشان و دوره‌گردان قدیم قم: سنگکی‌ها

✍️ سیدمحسن محسنی

سنگک، دانه‌ای غله‌ای است که قمی‌ها آن را بیشتر در پاییز و زمستان به عنوان صبحانه می‌خورند. چیزی در مایه‌های «عدسی» اما اندکی متفاوت با آن. گویا به آن گاورس هم می‌گویند.
سنگکی‌ها از دوره‌گردان قدیمی قم‌اند. آنها سنگک پخته شده را در دیزه گِلی می‌ریختند و دور آنها را با لنگی می‌بستند تا دمای خود را حفظ کند و سنگک گرم به دست مشتری برسد. سپس آن را بر تَرک دوچرخه‌ای می‌گذاشتند و در محلات دور می‌زدند. سنگکی‌ها روز قبل سنگک را می‌پختند و صبح زود برای فروش راه می‌افتادند. بسیاری از مردم قم با صدای همین سنگکی‌ها بیدار می‌شدند و ای بسا به همین خاطر نمازشان قضا نمی‌شد. آنها تقریبا بعد از اذان صبح شروع به کار می‌کردند.
جار زدن سنگکی‌ها بسیار جالب بود. بعضی موقع‌ها ما بچه‌ها اصلا نمی‌فهمیدیم که آنها چه می‌گویند. فقط می‌فهمیدیم که صبح شده و سنگکی آمده است. صدا و جار آشنا به گوش ما بیشتر این جمله بود: «بیا سنگک خورا» امتدادی که به این جملات می‌دادند و فراز و فرود آن بسیار جالب بود. من گوشه ها و دستگاه‌های موسیقی را نمی‌شناسم ولی فکر کنم پاره‌ای از این صداها در دستگاه‌های موسیقی سنتی بود. ایکاش این صداها ثبت می‌شد. سنگکی‌ها با این جملات هم شروع می‌کردند: «جمال علی و آلش صلوات» و «بَه بَه سنگک خورا»
سنگک را بیشتر با مقداری نمک و پاره‌ای با گلپر می‌خورند. بعضی‌ها هم به آن شکر می‌زدند. دیروز یکی از آنها را دیدم به نام محمود طیب نمکی اهل چهل اختران. می‌گفت ۵۴ سال است که سنگک می‌فروشد و با این شغل چهار تا دختر و سه تا پسر بیرون کرده است. او گفت صبح روز قبل حدود ساعت ۸ و ۸/۵ سنگک را بار می‌گذاریم تا ساعت ۳ بعداز ظهر بعد آن را می‌کوبیم و مجدد می‌گذاریم تا اوایل صبح روز بعد کم کم بپزد. بعد صبح زود برای فروش راه می‌افتیم.
فصل فروش سنگک از زمانی است که به اصطلاح قمی‌ها «باد خُنُک بزند» و تا پایان زمستان که به اصلاح «زمین نفس می‌زند.» در ماه مبارک رمضان سنگکی‌ها دم افطار به دوره می‌رفتند.
تا آن‌جا که می‌دانم سنگک و بُلبُلی مخصوص قم‌اند و در جایی دیگر دیده نشدند. بوی سنگک یعنی بوی قم. با بلبلی و سنگک فروشان مهربان باشیم. آنها را به بهانه سد معبر نرنجانیم. آنها یکی از نمادهای شهر قم‌اند. نگذاریم این خوراک‌های خوشمزه و مقوی و ارزان و این نماد شهرمان نابود شود.

💢 قدیمی ترین سنگکی قم (آقای خودکار) با بیش از هفتاد سال قدمت
خیابان چهارمردان – نبش کوچه شماره ۱۸